obraz0

68 Rytuały

Durkheim jako jeden z pierwszych podkreślił symboliczny zasięg tatuaży, w których widział rodzaj „instynktownej skłonności ludzi do malowania się lub do utrwalania na ciele obrazów przypominających

0    wspólnocie istnienia”.

Tatuaż był zakazany przez religie zachodnie i prawie zaniknął w Europie z wyjątkiem kilku zrzeszeń rzemieślniczych. Pojawił się znowu w XVIII wieku w formie dekoracyjnej, lecz z tendencją do umiejscowienia się w grupach marginesu, szczególnie wśród zbiorowości mężczyzn przebywających w wojsku, marynarce, więzieniu.

Dzisiaj tatuaż przeżywa renesans i nadal symbolizuje przynależność do grupy poprzez próbę, a czasem przez jakiś wyczyn. Tym samym podkreśla opozycję w stosunku do innych grup, a nawet do całości społeczeństwa. Jest pamiątką i wyzwaniem, rodzajem dowodu tożsamości, wyraża często erotyzm, przemoc, czasem kpinę.

Należy jednak odróżnić modę na tatuaże w środowiskach więziennych i marginesu od nowych form malarstwa na ciele, które zrodziło się w studencko-artystycznym undergroundzie przeciwstawiającym się w latach sześćdziesiątych modelowi społeczeństwa konsumpcyjnego.

Tatuaż więźniów wyraża zerwanie ze społeczeństwem i jednocześnie odrzucenie, często bez prawa powrotu, jest więc poszukiwaniem nowej tożsamości.

Członkowie ruchów kontestujących postępowali odmiennie, np. hipisi dążyli przez ubranie do stworzenia jednolitego stylu mody dla obu płci, który podkreślał równouprawnienie wszystkich członków komuny (przeciwstawionej rodzinie). Malowanie ciała przygotowywało lub przedłużało „czułe spotkanie ilustrowane symboliką kwiatową”, lecz ogólny sens tych działań miał raczej charakter ulotny

1    zabawowy. Ci młodzi ludzie, odmawiając wszelkiego zaangażowania, znajdowali upodobanie w tworzeniu kultury jałowej *.

Bardziej niż o nowych rytuałach można tu mówić o kontrrytual-ności. Symbole kontestacji bywają bardziej spektakularne niż trwałe, lecz nie są przez to mniej znaczące, gdyż wyrażają niedoskonałość społeczeństwa jako takiego i stanowią podwaliny planów budowania innego.

Makijaż, kiedyś zarezerwowany dla elit społecznych, w społeczeństwach nowoczesnych rozwinął się i zdobył wielkąpopulamość. ¹

Pomimo sztucznego i nietrwałego charakteru przynależy do sfery rytualności z kilku wzglądów (wg J.-T. Maertensa):

-    stanowi symbol odrębności seksualnej i potwierdzenie kobiecości;

-    przez swój powtarzalny charakter (czasem wręcz obsesyjny) jest rytuałem, który zawiesza relacje kobiety z otoczeniem i dostarcza jej broni (defensywnej i ofensywnej) do podjęcia na nowo gry z partnerem, nieznajomym czy publicznością.

Funkcja makijażu jest bardzo złożona. Zapewnia on satysfakcją, najczęściej narcystyczną; przeżywana skrycie lub ostentacyjnie, silnie nastawia na oczarowanie (szczególnie u kokietek), uwidacznia się już w pierwszych próbach młodych dziewcząt. Również jest formą zabezpieczenia przed skutkami upływu czasu (ten aspekt zostaje wzmocniony przez zabiegi chirurgii plastycznej).

Nieprzypadkowo większość reklam kosmetyków nawiązuje do regenerującego działania natury (morza, alg, roślin, mleka, soków), przywodząc na myśl magię i alchemię. Kiedyś produkcja ingrediencji należała do czarowników, którzy prowadzili ją potajemnie, używając składników roślinnych i zwierzęcych.

Demakijaż jest także rodzajem rytuału, w trakcie którego ciało kobiety powraca do naturalnego wyglądu, rezygnując z seksualnej parady.

3. Troska o urodę w przypadku operacji plastycznych

We wszystkich epokach przy znacznym zróżnicowaniu stylów w nich panujących człowiek „pracował nad wyglądem” swego ciała, jak określił P. Perrot wszelkie czynności związane z toaletą i dbałością o urodę. Jeśli można tu mówić o jakimś rytuale, to przede wszystkim ze względu na reguły na poziomie prywatnym i publicznym, którym te czynności podlegają, oraz na system przekonań i wartości dotyczących higieny, jaki rozwinął się na przestrzeni dziejów¹.

Dzisiaj kultura ciała i jego pielęgnacja nabrały dużego znaczenia, włączając w tok codziennych zabiegów różne rodzaje ćwiczeń (jogging, aerobic, masaż, joga) oraz liczne kosmetyki, o których już wspominaliśmy, omawiając makijaż. Od niedawna wyrazem troski o urodę są także zabiegi chirurgii plastycznej, która stanowi odpowiedź współczesnej medycyny i techniki na ludzkie pragnienie poprawienia wyglądu ciała. Chirurgia plastyczna różni się wyraźnie ²

1

Zob. J.-T. Maertens, Le dessiti sur lapeau, Aubier.

2

G. Yigarello, Le propre et le sale, Seuil,1985.