Obraz1

XXXII ROMANTYCZNA ESTETYKA

było klasycystyczne przekonanie o genezie mitu jako pradawnej opowieści o bogach i herosach, w której starożytni poeci, spisując oralne przekazy ludu, zniekształcali owe przekazy pierwotnie nacechowane historyczną prawdą albo nadawali swym bajkom kształt metaforyczny bądź alegoryczny dla wyrażenia pojęć abstrakcyjnych²⁵. Dla krytyka mit to nie tylko pradawna bajka, opowieść czy legenda znaczona prawdziwą historią. Mochnacki upatruje w micie struktury złożonej, sięgającej do głębokich pokładów pamięci człowieka, zapisującej prawdy dlań najistotniejsze. I nie jest bynajmniej w takim stylu myślenia pośród romantyków odosobniony. Korzystając obficie z inspiracji niemieckiego mitoznawstwa romantycznego, autor rozprawy O duchu i źródłach poezji w Polszczę zaproponował w pełni oryginalne na gruncie polskiej estetyki impresje na temat sakrałności, poetyckości, naturalności i historyczności mitu i mitologii.

Maurycego Mochnackiego wyobrażenia o epokach minionych nie mają charakteru uporządkowanego, pełnego wykładu i niemal zawsze noszą na sobie piętno krytycyzmu czy negacji, przynajmniej w odniesieniu do tradycji Idasycznej jako tej, która zadecydowała o wizerunku kultury oświeceniowej, stanowiącej, jak wiadomo, negatywny punkt odniesienia dla stylu myślenia romantyków. I nawet uwagi o pozytywnie waloryzowanych wiekach średnich i estetyce Północy — w jego twórczości, inaczej niż to ma miejsce np. u Friedricha Schlegla lub Friedricha Creutzera, sprawiają wrażenie raczej luźnych, przygodnych „rzutów myśli”, nigdy zaś nie pretendowały do miana skończonej, rozwiniętej całości. Krytyk nie pokusił się też o sformułowanie jakiejkolwiek definicji mitu. Stąd odtworzenie sądów o mitologii czy dotarcie do koncepcji mitu

^u Zob. hasło Mitologia (autorstwa Elżbiety Sarnowski ej-Temeriusz) w Słowniku literatury polskiego oświecenia, pod red. Teresy Kostkiewiczowej, wyd. II, poszerzone i poprawione: Wrocław 1991, s. 289—293.

i sposobu jego rozumienia przysparza sporo trudności. Rzecz trzeba bowiem odtwarzać z ułamków myśli i wnioskować o jej walorach intelektualnych z fragmentarycznych zapisków pomieszczonych przede wszystkim w rozprawach O duchu i źródłach poezji w Polszczę i w Niektórych uwagach nad poezją romantyczną. Teoretyk romantyzmu woli raczej tworzyć nowe mity skierowane ku przyszłości własnego narodu niż zajmować się mitologią dawną. W kontekście dokonań zarówno polskich, jak i europejskich estetyków to interesująca i oryginalna cecha jego twórczości. Zapewne można Mochnackiego zaliczyć do rzędu tych romantyków, którzy — jak choćby Novalis — niejako programowo unikali precyzyjnych definicji i jasnych sformułowań, przedkładając nad sferę logicznie uporządkowanego dyskursu język pełen metaforyki, impresyjności i emocjonalnych uniesień. „Nieprecyzyjność ta, jak wolno sądzić, ma swój związek z lekceważeniem i niedocenianiem ratio w aktywności człowieka oraz z podkreśleniem przez romantyków podmiotowej sfery irracjonalno-emocjonal-nej”²⁶. Niemniej warto pokusić się o odtworzenie choćby zarysu refleksji Mochnackiego na temat mitologii starożytnych, by w ten sposób przybliżyć się do lepszego zrozumienia jego mitotwórczej postawy, przywołanej tu wcześniej słowami Zbigniewa Przychodniaka.

Starożytność i źródła współczesności. Powstała w archaicznym praczasie mitologia starożytnych Greków odzwierciedlała transcendentny wymiar egzystencji człowieka. Jakkolwiek by pojmować mit, cokolwiek by podkładać pod ową nazwę — zdaje się twierdzić krytyk w rozprawie O duchu i źródłach poezji w Polszczę — zawsze ujawniać się będzie

²⁶ B. Andrzejewski, Przyroda i język. Filozofia wczesnego romantyzmu h> Niemczech, Warszawa—Poznań 1989, s. 108; zob. też: P. D e h n e 1, Przyroda i historia. Studia wczesnej filozofii historii F. W. Schellinga. Wrocław 1992; H. Jakuszko, Nowalis. Kształtowanie się romantycznej filozofii historii, Lublin 1993, passim.

3 — BN 1/297 (M. Mochnacki: Rozprawy literackie)