29619 Obraz4

XXXVIU ROMANTYCZNA ESTETYKA

z siłami natury. Historyczna sztuka jako zespół form dla zmieniających się w czasie „idealnych wzorów”, które „w dotykalnej barwie i w ujmującej postaci” konstruują fabularne opowieści na wzór pradawnych mitów, unicestwiają — paradoksalnie — prawdy archaiczne mitu. Mit przyjmując formę opowieści coraz bardziej oddala się od swej istoty. Tym samym postępująca cywilizacja i kultura—zdaje się twierdzić Mochnacki — zabijają sakralną pierwotność mitu, a egzystencjalna prawda płynąca ze znanych nam starożytnych bajek i opowieści jest zapisem prawdy przede wszystkim o życiu narodów historycznych.

Rozprawa O duchu i źródłach poezji w Polszczę ukazuje rolę mitu w życiu człowieka i jego funkcje w życiu narodów. Mit jest immanentnym, nieredukowalnym składnikiem cywilizacji i kultury. Należy przy tym i do planu historii, co powoduje rozliczne komplikacje, ujawnione przez krytyka w kolejnej rozprawie Niektóre uwagi nad poezją romantyczną z powodu rozprawy Jana Śniadeckiego „O pismach klasycznych i romantycznych”. Przede wszystkim trzeba więc o nim mówić w sposób relatywny, odnosząc wszelkie refleksje do dynamiki historii. Mitologia starożytnych Greków znakomicie oddaje archaiczne wyobrażenia człowieka z okresu arkadyjskiej szczęśliwości, jednak rozwój stosunków społecznych, wzrastająca rola sztuki i polityki w życiu Greków — stopniowo nadają pierwotnemu mitowi inny charakter.

Pieśniom Homera towarzyszyła odwieczna praidea poprzez mit porządkująca chaos rzeczywistości. Mit w archaicznej Grecji wyznaczał porządek, był płaszczyzną odniesienia dla życia jednostki i narodu, stanowił skarbiec wartości dla człowieka żyjącego w zgodzie z naturą. Mochnacki, pisząc o starożytnej Grecji, wyraźnie oddziela jej okres pierwotny, „niemowlęcy”, czy — jakby to ujął Schelling — okres niedojrzałego intelektualnie „dzieciństwa”⁵⁰, od okresu później-

*• Por. uwagi A. Orłowskiego, Mit i historia..., op. cit., s. 9*—94.

szego, klasycznego, przy czym przywołany przez niego jasny mit Grecji jako Arkadii i synonim natury³¹ odnosi się do tych epok w nieco różnym zakresie. W archaicznej przeszłości umiejscawia genezę mitologii traktowanej jako zespół symbolicznych wierzeń towarzyszących narodzinom narodu; w czasach „przed kulturą”, by użyć metaforyki Schillero-wskiej, mit staje się domeną religijnego odczucia nieskończoności; w Grecji klasycznej z kolei dostrzega w mitologu przede wszystkim podstawowe źródło kultury i skarbiec tematów dla sztuki. Spoglądając w dalszej kolejności na Grecję archaiczną i klasyczną jak na historyczną całość, ale już z perspektywy starożytnego Rzymu — w mitologii Greków, zdaniem Mochnackiego, zauważyć można stopniowe dochodzenie do głosu charakteru narodu. Tak więc ogląd historyczny jest tu bardzo ważny, determinuje bowiem istotną treść kolejnych refleksji.

♦

Przywołajmy w tym miejscu kilka pięknych pod względem literackim fragmentów prozy Maurycego Mochnackiego.

Młoda bogini [mowa o Jutrzence — M.S.] otwiera podwoje wschodu, ożywia całe przyrodzenie, sypie rubiny i szkarłat rozciera na drodze słońca; najstarsze drzewa i krzewy poświęcone są driadom; w każdej grocie ocienionej żyje nimfa: nieśmiertelne jestestwa zaludniają ziemię, powietrze i błękitne wody rzek. Nie oznaczaż to ubóstwienia wszystkiego, co działo się wewnątrz i zewnątrz człowieka, jego umysłowej niemocy i, że tak powiem, niemowlęctwa intelektualnego? Wrodzonym instynktem ocucony z długiego letargu

³¹ Romantycznym wyobrażeniom Grecji poświęciła swą monografię Maria Kalinowska, Grecja romantyków. Studia nad obrazem Grecji w literaturze romantycznej, Toruń 1994. Inspiracjom płynącym bezpośrednio od Autorki, jak i wynikającym ze wspomnianej rozprawy zawdzięczam zainteresowanie tematem i powstanie niniejszych rozważań na temat mitu.