obraz3 (10)

podbitych obszarów między Morzem Kaspijskim a Oceanem Indyjskim? Otóż mimo że kalif Omar w pierwszym, niepowstrzymanym zrywie konkwistadorskim nowo objawionej wiary w jedynego Boga i Sąd Pośmiertny prowadził zwycięskie boje niemal jednocześnie z Syrią, Egiptem, Palestyną i Persją, ta ostatnia wielka zdobycz stawiała rządców arabskich wobec zupełnie nowej sytuacji.

Trzy pierwsze podbite w świeżym impecie kraje górowały co prawda kulturalnie nad garstką kupców z Mekki i Medyny wraz z watahami pustynnych nomadów, o co nie było trudno, jednakże nie przeciwstawiały im jednolitej, nieprzerwanej, wielowiekowej kultury. Egipt VII wieku naszej ery — to już nie było dziedzictwo faraonów, gdjż ziemię nad dolnym Niiem przeorały obce wpiy-wy asyryjskie, perskie, greckie, rzymskie i chrześcijańskie. Ostatnia narodowa dynastia egipska, świadoma tego, że jest ostatnia i dlatego archaizująca w uderzającej analogii do dynastii sasanidzkiej, legła w gruzach już przeszło tysiąc lat temu. Syria i Palestyna zmieniły swą niejednolitą fizjonomię na prowincję chrześcijańskiego prawosławia, wywodzącego się z Nowego Rzymu, czyli Konstantynopola.

Jedna jedyna Persja przeżywała właśnie renesans duchowy swej starej kultury w momencie gdy miecz muzułmański brutalnie przeciął ten rozkwit

Na muzułmanach ta wielowiekowa kultura perska zrobiła imponujące wrażenie. Nieszczęściem dla kraju religia państwowa nie umiała przeciwstawić najeźdźcy żadnych żywotnych, kontrowersyjnych wartości, o które by się rozbiła fala zapału religijnego żołnierzy umierających z imieniem Allacha i jego proroka na ustach. To, co wyróżniało mazda izm od islamu, czysto formalnie zresztą, strukturalnie — owo oparcie o dwór królewski i urzędowe, administracyjne dławienie wszelkiej nieprawomjślności — to właśnie stanowiło przedmiot zrozumiałej niechęci, a nawet nienawiści ze strony samych Persów doby sasanidzkiej. Natomiast wiele rzeczy łączyło obie wiary, co właśnie rozbrajało starą religię przed naporem nowej.

Zarówno ze strony czcicieli Allacha, jak i Zaratustry w centrum wierzeń figurowało objawienie — tu jedynego, tam najwyższego Boga — przekazywane ludowi za pośrednictwem medium proroka w odludnym zakątku świata. Analogia sięgała nawet takich szczegółów, jak opozycja garstki osiadłej ludności wobec nomadzkiego otoczenia. Zarówno w religii perskiej, jak i w muzułmańskiej kult zredukowano do form prostych i nieskomplikowanych. Ich doktryna teologiczna unikała subtelnych różnic właściwych raczej europejskiemu, „książkowemu” kręgowi kulturowemu — judaizmowi, chrześcijaństwu czy manicheizmowi. Zaratustriański kult ognia i czystości znajdował naturalny pendant w muzułmańskim kulcie czarnego kamienia Kaaby i przestrzeganiu pięciu filarów. Dla mistycyzmu i, co ważniejsze, osobi-

227