Obraz"3 (7)

O poezji naiwnej i sentymentalnej 415

su i przebiega wedle praw empirycznych. Natomiast co do realisty można by mniemać, że już w ramach swego systemu jest on zdolny uczynić zadość wszystkim wymogom człowieczeństwa. Jeśli zapytamy realistę: „Dlaczego czynisz to, co jest słuszne, i znosisz to, co jest konieczne?" — odpowie nam w duchu swego systemu: „Ponieważ pierwszego żąda natura, a drugie być musi". Ale nie będzie to bynajmniej zadowalająca odpowiedź na zadane pytanie, ponieważ mowa w nim była nie o tym, czego żąda natura, lecz czego chce człowiek, a człowiek może także nie chcieć tego, co być musi. Mamy więc prawo zapytać go dalej: „Dlaczego chcesz tego, co być musi? Dlaczego twoja wolna wola poddaje się tej konieczności natury, skoro mogłaby się jej również (choć może bezskutecznie, ale nie o tym tutaj mówimy) przeciwstawić i skoro miliony twoich braci rzeczywiście się jej przeciwstawiają? Nie możesz powiedzieć, że dlatego, iż wszystkie inne twory natury jej się poddają, .ponieważ tylko ty jesteś obdarzony wolą, co więcej, czujesz, że twoja uległość powinna być uległością dobrowolną. Poddajesz się więc, jeśli czynisz to dobrowolnie, nie samej konieczności przyrodniczej, lecz jej idei, sama bowiem konieczność przymusza cię wprawdzie ślepo, tak jak przymusza robaka, ale twojej woli nie może nakazywać, ponieważ nawet wtedy, gdy jesteś przez nią miażdżony, twoja wola może chcieć czego innego. A skąd właściwie czerpiesz ową ideę konieczności przyrodniczej? Nie z doświadczenia, w doświadczeniu bowiem znajdujesz tylko poszczególne efekty natury, a nie samą naturę (jako całość), i tylko poszczególne urzeczywistnienia, a nie konieczność. Wychodzisz przeto poza natur g i sam się określasz w sposób ideali-\ styczny, ilekroć chcesz działać moralnie, a chociażby tylko nie chcesz ślepo znosić". Jest więc oczywiste, że realista postępuje z większą godnością, niż wynikałoby to z jego teorii, a znowu idealista szlachetniej myśli, niż postępuje. Chociaż ani jeden, ani drugi sam przed sobą do tego się nie przyznaje, pierwszy swą postawą w ciągu całego swego życia daje dowód suwerenności natury ludzkiej, drugi swoimi poszczególnymi czynami — dowód jej ułomności.

Uważnemu i bezstronnemu czytelnikowi po przedstawionym tutaj opisie (którego prawdziwość uzna i ten, kto nie zgodzi się z jego konkluzją) nie będę już musiał dowodzić, że ideał natury ludzkiej w części osiąga idealista, a w części realista, ale żaden z nich w zupełności. Doświadczenie ma swoje uprawnienia, a rozum ma swoje, i jedno nie może wkraczać na teren drugiego bez zgubnych następstw dla wewnętrznego lub zewnętrznego stanu człowieka. Doświadczenie może nas pouczyć samo, co w określonych warunkach jest, jaki przy określonych przyczynach następuje skutek, co dla określonego celu stać się musi. A znowu sam rozum może nas pouczyć, co obowiązuje bezwarunkowo i co musi być z konieczności. Jeżeli jednak w zadufaniu wyobrażamy sobie, że samym rozumem wpłyniemy na zewnętrzne istnienie rzeczy, to są to czcze igraszki i rezultat ich będzie żaden; albowiem wszelkie istnienie jest uwarunkowane, rozum zaś określa bezwarunkowo. Ale z drugiej strony, jeśli pozwalamy, by czysty przypadek rozstrzygał o tym, co zawiera się już w samym pojęciu naszego bytu, to z siebie samych czynimy pustą igraszkę przypadku i rezygnujemy z własnej osobowości. W pierwszym wypadku jest więc zagrożona wartość (substancja czasowe), w drugim godność (substancja moralna) naszego życia.

W dotychczasowym opisie przyznaliśmy wprawdzie