Obraz04 (10)

• Staropolska poezja ziemiańska ■

i najbardziej charakterystycznym elementem owych przemian byłrozwój folwarku pańszczyźnianego.

W początkach i ów rozwój nie odbywał się bez trudności. Tzw. Satyra na leniwych chłopów pokazuje niektóre mechanizmy uzależnienia szlachcica od chłopa, a raczej od pracy chłopów:

Chytrze bydlą z pany kmiecie.

Wiele się w jich siercu plecie:

Gdy dzień panu robić mają,

Częstokroć odpoczywają [...]

Bo umyślnie na to godzi,

Iż się panu źle urodzi.

Gdy pan przydzie, dobrze orze —

Gdy odydzie, jako górze.¹

(w. 1-4, 13-16)

Rzecz wysoce znamienna i charakterystyczna: poezja ziemiańska, bo przecież autor tego XV-wiecznego utworu był szlachci-cem-ziemianinem, zaczyna się od „żalów szlachcica-gospodarza na leniwego i niechętnego chłopa”, jak trafnie określił ten wiersz jego odkrywca i wydawca Józef Szujski²; utwór jest ziemiańskim lamentem na chłopów w przeciwieństwie do popularnych w XVII w. „lamentów chłopskich na pany”. Wiersz „Chytrze by-dlą z pany kmiecie” zażywał jeszcze w następnym stuleciu pewnej popularności. Najprawdopodobniej w pierwszej połowie XVI w. powstała jego nader interesująca parafraza pt. Opisanie przechemej i sztucznej natury chłopskiej przeciwko panom swoim.³ Zawiera ona również wymowne skargi na chytrość chłopów i na ich niechęć do rzetelnej pracy „na pańskim”. Opisanie świadczy więc o aktualności samego problemu narzekań szlacheckich na chłopski „sabotaż”. A także o tym, że droga do „wsi spokoj^ nej, wsi wesołej'', a zarazem i do ppetyckiej aprobaty szczęścia i spokoju ziemiańskiego bytowania Lnie była usłana różaiiu> I Niemałą w tym zresztą rolę odegrały względy i zastrzeżenia ideologiczne, przedstawione np. przez Jana Kochanowskiego w jego Satyrze albo Dzikim mężu. Nic więc dziwnego, że pierwsza w staropolszczyźnie pochwała kondycji ziemiańskiej, mianowicie anonimowa Pieśń „Spokojny kąt komu Bóg dał i myśl spokojną” powstała dopiero w połowie XVI w., ok. 1550 r.

10

1

   Średniowieczna poezja polska świecka, zebrał i opracował S. Vrtel-Wierczyński, Kraków 1923, BN I 60, s. 106.

2

   J. Szujski, Trzy zabytki języka polskiego z XIV i XV wieku. Rozprawy i Sprawozdania z Posiedzeń Wydziału Filologicznego Akademii Umiejętności I, 1874, s. 48.

3

A. Bruckner, Źródła do dziejów literatury i oświaty polskiej. V. Wiersze polskie średniowieczne, Biblioteka Warszawska, 1893, t. 1, s. 260-261.