Obraz08 (10)

Staropolska poezja ziemiańska •

Możliwość zbytu produktów rolnych, obojętnie — w kraju czy za granicą, oraz wysokie ceny na owe produkty spowodowały zasadniczą przemianę w charakterze folwarku szlacheckiego w Polsce, wywołały mianowicie, przynajmniej od schyłku XV w., nastawienie towarowe produkcji. Przy zastosowaniu darmowej i przymusowej pracy pańszczyźnianej folwark szlachecki gwarantował właścicielowi wysoki i — co tu równie ważne — stały i pewny dochód, kształtujący się na poziomie 140—240 zł z jednej wsi. Było to sumą pokaźną, a jej wysokość miała daleko sięgające konsekwencje społeczne.

Gospodarka szlachecka w XVI w. daleka jednak była od jednostronności ziemiańskiej. Szlachcic poszukiwał częstokrojMnnych iródel-dochodu, i nie było mu. to poczyfywane za ujmę. Handlował zbożem nie tylko własnym, ale i cudzym bydłem, drzewem. Nie stronił od przedsięwzięć przemysłowych: zakładał młyny, browary, tartaki, czerpał dochody z karczem i rybnych stawów, inwestował pieniądze nawet w odległych od rolnictwa dziedzinach jak papiernictwo i górnictwo. Aprobatę takich to poczynań „człowieka poczciwego” wyrażał m.in. Mikołaj Rej, zachwalając ząkładanię sfawów~ry15nycji~ a także handel wińem^ bydłem itp.

Długotrwała koniunktura ekonomiczna stwarzała solidne i trwałe podstawy dobrobytu i stabilizacji. Zapewniała bogacącej się szlachcie nie tylko rosnące^-dochody, ale i coś więcej: poczucie bezpieczeństwa i niezmienności świata. Ułatwiała wreszcie szlachcie, zwłaszcza tej zamożnej, ziemiańskiej, aktywność kulturalną, zdobywanie wykształcenia w kraju i za granicą, udział w polityce i w życiu społecznym.

Dodajmy na marginesie, że skutki dobrej koniunktury odczuła szlachta nie tylko w Polsce, ale także w całej wschodniej Europie. Uwzględniać trzeba, oczywiście, różnice wynikające z sytuacji politycznej i gospodarczego znaczenia poszczególnych krajów, jednak można mówić o dużych podobieństwach światopoglądu, polskiego i na przykład węgierskiego czy słowackiego szlachcica żyjącego na wsi w XVH w. Monografista baroku słowiańskiego, E. Angyal, jako typowe cechy owej filozofii życiowej wymienia skromność wymagań, bliski kontakt z naturą, ideały cnoty i pobożności — czyli elementy, które w tej lub podobnej postaci znajdziemy również w polskiej poezji ziemiańskiej. A taki np. Jan Ćemin, gospodarujący w zamku Radenin wraz ze swą żoną Zuzaną, mógłby śmiało uchodzić za ucieleśnienie ideału ziemiańskiego.¹³

13 Zpb. E. Angyal, Świat siowiańskiego baroku, przełożył J. Prokopiuk, Warszawa 1972. s: 21 -2 LS i 234-

14