Obraz02 (10)

•' Staropolska poezja ziemiańska ■

Kochanowski, mierząc wielkość tematu godnego uwiecznienia w poezji, godnego więc pochwały, upływem czasu, godzin dnia potrzebnych na wykonanie tej pochwały, wpisywał swojego „bohatera”, „wieś spokojną”, do kręgu tematów wielkich, których opiewanie jest zadaniem poezji i poety. Równocześnie poeta dokonał literackiej nobilitacji wieśniaka, ziemianina, „oracza”, który m.in. za sprawą Jana z Czarnolasu wszedł do grona boha-te?ów“Iiferackich jako rzeczywisty bohater epoki, eliminując w tej funkcji, a w każdym razie na jedno przynajmniej stulecie usuwając w cień, rycerza i świętego.

Kochanowski zarazem w ramie kompozycyjnej pieśni Panny XII obwieścił — pierwszy w literaturze polskiej i tym samym pierwszy w poezji ziemiańskiej — przymierze poezji ze wsią. A także nadał temu przymierzu sens osobisty, odniósł je do własnego warsztatu poetyckiego, podkreślając, że ten „głos”, który „zdoła chwale” wsi, a więc w należyty sposób przedstawi jej uroki i wartości, jej pożytki i jej wczasy — to jego własny, „mój głos”. Co potwierdził także w łacińskiej Elegii III 11 „Urbis ama-tori si nostra Thalia videtur.„”, wskazując na wiejski rodowód swojej muzy:

Jeśli ci, Stanisławie, miłośniku miasta,

Talia ma wiejską zda się, wiedz: ze wsi wyrasta.¹

Owo znaczące dla kształtu i dla rozwoju literatury polskiej w w. XVI i w następnych stuleciach, tak dobitnie wyakcentowane w twórczości czarnoleskiego mistrza, przymierze poezji ze wsią pozostawało w nader ścisłym związku ze zjawiskami życia społecznego i gospodarczego epoki renesansu, było świadectwem dokonanych już zupełnie za życia Kochanowskiego doniosłych przemian ekonomicznych i politycznych, a zarazem przemian w kulturze i świadomości społecznej.

Wieś i życie ziemianina na wsi jako temat poezji — to symptomy nowych czasów- Od połowy wieku XV zaczyna się~w sposób zasadniczy zmieniać dotychczasowy system wartości i obowiązująca hierarchia ważności. Najpierw w ekonomice, potem w polityce i kulturze-^Szlachta rycerska przekształca się konsekwentnie w szlachtę ziemiańską. Ziemianin jest więc nowym człowiekiem, najpierw nowym zawodem, rychło jednak i nową wartością: społeczną, ideową, kulturową, wreszcie moralną. Poezja ziemiańska XVI wieku towarzyszy tym wszystkim przemianom, jest ich świadectwem, obrazem, a zarazem czynnikiem konstytuują-

1

Elegię Kochanowskiego cytujemy według wydania: J. Kochanowski, Elegii ksiąg czworo, przełożył L Stall, Warszawa 1955.