Obraz72 (3)

• Votum i poemat ziemiański

go credo. Co ważniejsze, niemal zawsze obejmuje ono kondycję ziemiańską w ogóle, nawet jeśli utwór poświęcony jest jej poszczególnym elementom, jak np. dobrej żonie, polowaniu czy biesiadzie ziemiańskiej. Dlatego wśród słów-kluczy tego nurtu poezji staropolskiej z całą-pewnością znalazłyby się „szczęście”, „szczęśliwy” i ich synonimy, i to nie tylko dzięki parafrazom epodu „Beatus~llle”, ktSrezwykle się od takich słów zaczynają. Deklaracje szczęśliwości spotyka się również w kontekstach nie stanowiących dla nich pełnego uzasadnienia. Na przykład anonimowy autor wiersza Gospodyni dobra, czyli utworu nie obejmującego bynajmniej wszystkich aspektów życia ziemianina, kończy wyliczanie zalet dobrej żony i jej rozlicznych zajęć wnioskiem ogólnym, nie pozbawionym zresztą rozbrajającej afektacji:

O szczęśliwy gospodarzu, o nader szczęśliwy,

Aż mi sie coś w głowę dzieje patrzać na te dziwy.

(w. 247-248)

Programowy charakter pieśni ziemiańskiej decydował o jej kompożycji i — do pewnego stopnia — jej formie językowej. Jak już wspomniano, w przeciwieństwie do sielanki poezja ziemiańska nie rządziła się regułami wypowiedzi melicznei. lecz przepi-sami retoryki; nie lifkczne wyznanie, ale perswazja i argumentacja były je] żywiołem. Związana z tym jest pewna cecha kompo-zycji pieśni ziemiańskiej, którą nazwijmy dążeniem do struktury zamkniętej: cały utwór w sposób mniej lub bardziej konsekwentny i widoczny podporządkowuje się jednej linii wywodu, i to najczęściej zgodnej z zaleceniami sztuki retorycznej. Rozpatrywano już pod tym kątem pieśń Panny XII Kochanowskiego, dowodnie wykazując, że kompozycja tego utworu opiera się na schemacie mów okolicznościowych (genus demonstrativum).⁶² Podobnie można by analizować i inne utwory ziemiańskie, ukazując ich retoryczny kościec kompozycyjny, choć oczywiście nie da się ich wszystkich sprowadzić do jednego wzorca. Cechą charakterystyczną niemal wszystkich jest natomiast zakończenie będące uogólniającym wnioskiem z wywodu, który je poprzedza. Obserwujemy więc w pieśni ziemiańskiej pewne ..ciążenie ku końcowi”, podczas gdy w sielance, mającej charakter raczej nieliczny, bardziej istotną rolę odgrywają rytmizujące wypowiedź powtórzenia (refreny, układy stroficzne, regularności w dialogu itp.), zaś sama pieśń nie jest poddana ściśle rygorom wywodu, i to często do tego stopnia, że można by ją przerwać w dowolnym miejscu. Retoryczne reguły rządzą przede wszystkim opisem szczęśli-

62 A. Karpiński, „Wsi spokojna, wsi wesoła"...