Obraz75 (3)

Votum i poemat ziemiański

tach agronomicznych, które miały najczęściej układ według sfer działalności gospodarczej ziemianina, podobnie jak antyczne kompendia rolnicze z Georgikami na czele.

Jeśli literackie tradycje warunkujące stosowanie dwu omawianych schematów kompozycyjnych wskazywać można tylko z zastrzeżeniami, to ich retoryczna geneza nie budzi wątpliwości. Świadczy o niej przede wszystkim metodyczny podział opisywanego materiału, wynikający bardziej z kalkulacji niż z lirycznego wzruszenia. Mamy tu bowiem do czynienia z jedną z bar-dziej znanych figur myśli (figurae sententiarum), -mianowicie z apisem (descriptio). W ówczesnej teorii retorycznej dzielono cipis na kilka typów, m.in. topographia — opis miejsca, i pragma-tographia — opis rzeczy lub zdarzeń. Każdy człowiek przeciętnie wykształcony zapoznawał się ze sposobami kształtowania opisu, bowiem tę figurę myśli omawiały zwykle tzw. progymnasmata, pełniące rolę podręcznika w wyższych klasach ówczesnych I szkół.⁶³

Powyższe uwagi o retorycznych elementach pieśni ziemiańskiej każą w poszukiwaniu jej konkretnego wzorca zwrócić się ku gatunkom należącym do sztuki oratorskiej lub jej pogranicza. Pewną wskazówką może tu być również terminologia używana przez samych poetów ziemiańskich, choć trzeba ją traktować ostrożnie. Zastanawia jednak fakt, że kilka utworów zawiera w tytule słowo „votum’l Daniel Naborowski nazwał tak utwór, którym witał swą posiadłość wiejską w Kiemowie, zaś Zbigniew Morsztyn programowy wiersz, w którym rozstawał się z rzemio-, słem żołnierskim, by osiąść na roli. Również ziemiański „dygres” w IX księdze Wojny okocimskiej opatrzył Potocki na marginesie tym tytułem, zaś J. A. Morsztyn w Votum z Seneki wyzyskał motywy poezji ziemiańskiej dla misternego żartu, zresztą opartego na podobnym mechanizmie co epod Horacego.

Votum to gatunek wypowiedzi politycznej znany wszystkim ówczesnym odbiorcom poezji (zwłaszcza szlachcie) z praktyki Iż politycznej: nazywano tak programowe wypowiedzi posłów i se-_f natorów wygłaszane w czasie obrad sejmowych. Votum ziemian-

■    skie jako kształtujący się gatunek poetycki dzięki tej analogii zy-. skiwało zaufanie słuchaczy i czytelników będąc formą im bliską,

L swojską. Uprawiali ten gatunek niemal wszyscy poeci polscy.

■    XVII wieku.⁶⁴

63    Zob. E. Ulćinaite, Teoria retoryczna w Polsce i na Litwie w XVII wieku (próba rekonstrukcji schematu retorycznego), Wrocław 1983, s. 93-98.

64    Zob J. Pelc. Sormatyzm a barok, w tomie zbiorowym: Problemy literatury staropolskiej. Seria pierwsza, pod red. J. Pelca, Wrocław 1972, s. 148.

79