Obrazf1 (2)

222 UCZENIE SIĘ JAKO AKTYWNE PRZETWARZANIE INFORMACJI

fruwać”), które są magazynowane jako propozycje. Dalej pozyskuje się ze swojego schematu informacje o typowym wyglądzie znanych faktów. Tak powstąje coś w rodzaju obrazowego wyobrażenia ptaka. Poza tym należy powiedzieć o trzeciej podstawowej funkcji pamięci deklaratywnej: magazynuje ona schematy zdarzeń.

4.2.1

Schematy jako poznawcze reprezentacje pojęć

Wszystkie istoty żywe zostały postawione przed problemem przystosowania się do świata, który jest niezwykle złożony i w którym dwa obiekty i wydarzenia rzadko są całkowicie do siebie podobne. Człowiek zagubiłby się w szczegółach, gdyby miał w sposób wyjątkowy reagować na każdy fakt Przystosowanie do warunków środowiskowych nie mogłoby nastąpić w takich okolicznościach. Choć większość ludzi w zasadzie byłaby w stanie rozróżniać kilka tysięcy kolorów, w praktyce mamy do czynienia ze znacznie mniejszą ich liczbą i odpowiadających im określeń. Mówi się o czerwieni i ignoruje fakt, iż ten kolor może występować w pozornie nieskończonej wielości odcieni. Również szczekające czworonożne zwierzęta domowe występują w różnej wielkości, z różnym futrem i w charakterystycznych kształtach, wszystkie jednak dadzą się przyporządkować do kategorii „pies”. Zmniejszenie złożoności w ramach jednostek odbywa się za pomocą „pojęć”. Pojęcia nie tylko streszczają wcześniejsze doświadczenia w uporządkowanej formie, umożliwiają również przypisywanie znaczeń nowym obserwacjom. Kiedy do człowieka zbliża się mała czworonożna istota, może on zaryzykować tezę, że chodzi tu o psa, nawet jeżeli nigdy wcześniej nie widział tego konkretnego zwierzęcia na oczy. Przyporządkowanie umożliwia też wykroczenie poza obserwację: nawet jeżeli zwierzę nie wydało z siebie dźwięku, można stwierdzić, że „pies potrafi szczekać”. Dysponowanie pojęciami umożliwia człowiekowi zrozumienie wydarzeń i faktów w niezwykle złożonym świecie i zastanawianie się nad nimi. Dokonane za każdym razem zrozumienie określa w sposób decydujący, jak przebiegała reakcja na zaobserwowane fakty. Wystarczy pomyśleć o lekarzu, który dokładnie bada pacjenta i podsumowuje: „grypa”. Od trafności tej kategoryzacji może zależeć życie pacjenta! Streszczając swoją diagnozę w pojęciu „grypa”, lekarz uporządkował istotną liczbę obserwacji poczynionych na swoim pacjencie. Takie przedsięwzięcia porządkujące muszą w różnych formach przeprowadzać wszyscy ludzie.

Kiedy dokładniej rozejrzymy się po normalnym gospodarstwie domowym, otrzymamy wiele wskazówek o efektach wcześniejszych uporządkowań.

eSsHl

223

PEDAGOGICZNA PSYCHOLOGIA UCZENIA I NAUCZANIA

Tak więc w szafie znajdujemy przeważnie ubrania, zapewne posegregowane na bieliznę i ubranie wierzchnie. Jeżeli w mieszkaniu jest dużo regałów z książkami, otrzymujemy świadectwo zmysłu porządkującego właścicieli, którzy przypuszczalnie ustawili obok siebie poradniki, książki beletrystyczne i popularnonaukowe. Wszystkie rodzaje zbiorów — czy to książek, czy płyt kompaktowych, znaczków pocztowych lub ubrań — są z reguły sortowane według podobieństwa. Za tymi uporządkowaniami stoją wyobrażenia pojęciowe. W wypadku pojęcia chodzi o kategorię, do której można przyporządkować przedmioty, wyobrażenia i wydarzenia wykazujące określone podobieństwo. Tworzenie kategorii przynosi znaczące korzyści. Amator książek dzięki porządkowi zwiększa możliwość szybkiego odnalezienia poszukiwanej pozycji. Kategoryzacja sprzyja również przetwarzaniu informacji, ponieważ dzięki niej możliwe jest magazynowanie wszystkich indywidualnych cech danego faktu, a to warunkuje ludzkie myślenie i snucie rozważań (Johnson-Laird, Wason, 1977). Jak jednak uczymy się pojęć?

Można wyszczególnić wiele reguł, które pomagają w definiowaniu kategorii. Według teorii cech pojęcia są definiowane poprzez te właściwości, którym przypisujemy znaczenie. Człowiek jest więc „kawalerem”, kiedy spełnia trzy warunki: musi być 1) mężczyzną, 2) nieżonatym, 3) człowiekiem dorosłym. Kiedy nie zostaje spełniony przynajmniej jeden z tych trzech warunków, nie można mówić o kawalerze. Z punktu widzenia teorii prototypów ludzie dokonują przyporządkowania przedmiotu, wydarzenia lub myśli do kategorii, kiedy zauważają istnienie wystarcząjącego podobieństwa do przy* kładowego wzorca (prototypu). Teorie cech i prototypów wytworzyły — odpowiednio do swoich założeń — różne warunki potrzebne do studiowania procesu uczenia się pojęć.

4.2.1.1

Kategoryzowanie według ustalonej liczby relewantnych cech

Od czasów pierwszej, uchodzącej dziś za klasyczną, rozprawy Clarka Hulla (1920) wielokrotnie definiowano pojęcie jako określenie kategorii, do której według pewnych reguł są przyporządkowywane przedmioty lub zdarzenia. Zgodnie z tym poglądem uczenie się pojęć odbywa się poprzez uczenie się relewantnych cech podniesionych do rangi definicji. Tak dzieje się też w klasie szkolnej.

Nauczyciel przyniósł wiele ilustracji* które przedstawi ąją różne figury geometryczne o zróżnicowanej wielkości i kształcie. W ramach małego eksperymentu wymyślił on dla każdego ucznia relewantne cechy, które definiują konkretną figurę. Czy uczeń będzie w stanie odgadnąć, o jakie właściwości