Obrazu6

306 Rordti«| i*

6.    Aktywność własna jednostki, zapewniająca optymalną interakcję między warunkami wewnętrznymi jednostki (zdolnościami ogólnymi i specjalnymi) a zewnętrznymi czynnikami środowiska społecznego, umożliwiająca wykorzystanie jej własnych możliwości rozwojowych poprzez realizowanie i rozwijanie własnych zainteresowań;

7.    Czynnik losowy, polegający na przypadkowej interakcji sprzyjającego środowiska społeczno-wychowawczego ze zdolnościami człowieka, przejawia się w różnych formach, np. nieprzewidziana sytuacja, specyficzna sytuacja społeczna, spotkanie mistrza, sytuacje traumatyczne itd.

1.3. Charakterystyka wybranych grup dzieci

Identyfikacja dzieci o wybitnych możliwościach uczenia się powinna odbywać się już w wieku przedszkolnym, który jest okresem sensytywnym dla kształtowania umiejętności uczenia się, zdolności specjalnych, kompetencji językowych oraz społecznych. Najbardziej efektywna jest identyfikacja dzieci na podstawie wyników standardowych testów inteligencji, testów twórczego myślenia, skal nominacyjnych dla rodziców, nauczycieli i rówieśników (Aneks, s. 517-519).

Longitudinalne badania służące opisaniu osób wybitnych oraz czynników warunkujących ich wybitny rozwój prowadził Terman wraz ze swoimi współpracownikami. Wyniki tych, a także współczesnych badań (Borzym 1979), pozwalają stwierdzić, iż uczniowie o wybitnych możliwościach uczenia się, w porównaniu z rówieśnikami o przeciętnych możliwościach, charakteryzują się umiejętnościami przetwarzania złożonych informacji, dobrze rozwiniętymi umiejętnościami formułowania i rozwiązywania problemów poznawczych, a także zdolnością do planowania i organizowania pracy intelektualnej. Przejawiają także inicjatywę i zapał do pracy, wytrwałość i wewnętrzną motywację w dążeniu do celu. Ciekawość poznawcza oraz łatwość formułowania pytań i problemów przejawiają się w licznych zainteresowaniach i szerokim zakresie wiedzy. Tempo uczenia się oraz zakres pamięci pozwalają na szybkie opanowanie materiału przy niewielkiej liczbie powtórzeń oraz poszerzanie wiedzy z interesujących dziecko dziedzin. Dzieci o wybitnych możliwościach uczenia się charakteryzują się także oryginalnym i niekonwencjonalnym myśleniem i poczuciem humoru. W porównaniu z rówieśnikami mają większy zakres słownictwa zarówno czynnego, jak i biernego oraz wcześniej uczą się czytać i pisać.

W strukturze osobowości dzieci o wybitnych możliwościach uczenia się można wyróżnić takie cechy, jak: introwersja, wrażliwość, pobudliwość emocjonalna. Dlatego też uczniowie ci przeważnie woląpracować w izolacji. W sytuacjach społecznych przejawiają zdolności przywódcze, skłonność do dominacji i niezależność, jak również poczucie odpowiedzialności za siebie i innych. U niektórych uczniów, zwłaszcza w starszych klasach, obserwuje się zwiększony poziom lęku wynikający z przeżywania licznych konfliktów i niepokojów związanych z wysokimi standardami oczekiwań wobec

samego siebie. Uczniowie o wybitnych możliwościach uczenia się są na ogół pewni siebie, charakteryzują się wysoką i adekwatną samooceną, lecz także są wobec siebie bardzo krytyczni.

Około 25 procent dzieci o wybitnych możliwościach uczenia się napotyka znaczne trudności w nauce szkolnej i pracując poniżej swoich możliwości nie osiąga satysfak-cjonujących sukcesów (Borzym 1987). Rozbieżności pomiędzy możliwościami a osiągnięciami uczniów mogą wynikać zarówno ze specyfiki ich funkcjonowania poznawczego, jak i ze stosowania nieadekwatnych metod nauczania. Niezrozumienie przez rodziców i nauczycieli istoty zdolności dziecka wybitnego powoduje stawianie nieadekwatnych wymagań w stosunku do jego wieku i poziomu emocjonalno-społecznego rozwoju. Zbyt szybkie tempo uczenia się, duża męczliwość, szczególnie przy pracach monotonnych powodują, iż u uczniów mogą pojawiać się objawy znudzenia i braku zainteresowania tokiem lekcji. Nadmiar powtórek, powolne tempo wprowadzania nowych treści, materiał zbyt łatwy, brak możliwości samodzielnej pracy powodują spadek motywacji do nauki. Duża ciekawość poznawcza przejawiająca się w ciągłym zadawaniu pytań, niezależność intelektualna i samodzielność sądów nie zawsze znajdują zrozumienie u kolegów i nauczycieli, co może być przyczyną odrzucenia przez rówieśników bądź nauczyciela i w konsekwencji powoduje obniżenie samooceny i motywacji osiągnięć oraz brak stałości emocjonalnej, a także wzrost wrażliwości.

Uczniowie twórczy wcześnie, w porównaniu z rówieśnikami, przejawiają zdolność do myślenia abstrakcyjnego. Podczas rozwiązywania problemów poznawczych wykorzystują bogatą wyobraźnię, inwencję twórczą oraz umiejętność myślenia dywergen-cyjnego. Interesują się nie tylko rozwiązywaniem problemów postawionych przez nauczyciela, ale także chętnie poszukują nowych, które można rozwiązać w oryginalny sposób. Zadają nauczycielowi wiele pytań, często kontrowersyjnych i kłopotliwych, dlatego spostrzegani są jako uczniowie sprawiający trudności.

Dzieci i młodzież o wybitnych zdolnościach twórczych nie zadowalają się odkrywaniem czy poznawaniem zależności przyczynowo-skutkowych. Dzięki umiejętności kojarzenia odległych faktów i obiektów poszukują ukrytych znaczeń. Wytwory konstruowane przez uczniów twórczych są oryginalne i często powstają z różnorodnych, niezwykłych materiałów, natomiast powszechnie stosowane materiały wykorzystywane są w niekonwencjonalny sposób.

Uczniowie twórczy charakteryzują się doskonałym poczuciem humoru i absurdu, dzięki czemu poszukują akcentów, które umilają i rozweselają pracę szkolną. Obdarzeni są także wysokim poziomem energii i często mają „dzikie pomysły”. Na egzaminach udzielają zaskakujących odpowiedzi. Dzięki wszechstronności i różnorodności zainteresowań osiągają dobre wyniki w nauce, mimo iż nie przejawiają zbytniej pracowitości i systematyczności w dziedzinach, które nie stanowią ich pasji. Chętnie pracują samodzielnie, lecz także lubią brać udział w dyskusjach w przeciwieństwie do realizacji zadań pamięciowych.

Uczniowie utalentowani osiągają ponadprzeciętne wyniki w określonej dziedzinie. Wybitny rozwój możliwości uczenia się jest podstawą rozwoju talentu, lecz nie wszystkie dzieci o wybitnych możliwościach uczenia się są utalentowane. Często dbe-