Obraz (765)

28 1. Zakres i kierunki współczesnych badań literackich

wanie językowe dzieła literackiego stało się trwałym centrum współczesnych badań literackich. Stylistykę uznano za jedyny, rzeczywisty krok naprzód ku zbudowaniu nauki o literaturze (D. Alotnso), za fazę przygotowawczą ku przyszłej „analizie całościowej językowego dzieła sztuki” (L. Spitzer)^{1 2}.

Najbardziej skrajne formy przybrał charakteryzowany kierunek badań literackich we wczesnej fazie tzw. rosyjskiej szkoły formalnej (W. Szkłowski, R. Jakobson, B. Ejeheńbaum), później zaś w tej odmianie Nowej Krytyki, którą nazwano kon-tekstualną (głównie tzw. Krytycy Południa: J. C. Ransom, A. Tatę, C. Brooks, R. P. Warren, w Anglii: W. Empson, po części F. R. Leavis i grupa „Scrutiny”) i w niemieeko-szwajcar-Skiej szkole „Kunst der Interpretation” (E. Staiger, K. May, E. Auerbach, W. Kayser); oba te ugrupowania nazywać tu będziemy „kierunkiem analitycznym”.

Formaliści rosyjscy najmocniej podkreślili postulat specyfiki przedmiotu badań: miały być nim już nie dzieła literackie, lecz tylko „literackość” dzieł literackich; ci — według własnego Określenia — „specyfikatorzy” — nie zdawali sobie zresztą sprawy z różnicy między cechami swoistymi a cechami istotnymi przedmiotu badań. Puryzm metodologiczny łączył się jednak u formalistów z zainteresowaniem irnmanentnymi prawidłowościami procesu historyczno-literackiego. Natomiast przedstawiciele kierunku analitycznego, nie cofając się w swych rozważaniach przed problematyką filozoficzną czy moralną, posunęli najdalej idiografjgzne tendencje ■współczesnego literaturoznawstwa. „Jeśli literaturoznawstwo chce rzeczywiście stać się nauką, to za jedynego swego bohatera musi uznać chwyt literacki” — napisał kiedyś Jakobson ³; „jedynym 'bohaterem nauki o literaturze jest dzieło literackie” — mogliby powiedzieć przedstawiciele kierunku analitycznego.

Musi przecież istnieć taki rodzaj interpretacji utworu — pisał w r. 1946 Kurt May — w której zajmujemy się nie siłami, postawami,

. ■ i ' r-miami, procesami, strukturami, jakie same w sobie nie mogą być ■ i-* .iiY.ożone w czysto artystycznej percepcji, lecz tylko istotą tego, co nas

(Brednio wzrusza w przeżyciu artystycznym⁴.

Ale właśnie owa „istota”, „piękno”, „niepowtarzalność” -I. <ia sztuki, zdaniem wielu przedstawicieli kierunku analitycz-n - "o (np. D. Alonso), pozostaje poza obrębem poznania mauko-' :u, dostępna jest jedynie intuicji Nie tylko to zresztą o.grani-

lo wartość interpretacji, jak przekonali się sami jej inicja-lorzy i rzecznicy:

Im bardziej staramy się o wyczerpujące zbadanie szczegółów, tym ' Iriiej ściągamy na siebie zarzut uczonej pedanterii — przyznawał

• i. < i;’.er. — Bez końca udowadnia się to, co każdy rozumny pojął już po

i ilku wskazówkach. Czy można -więc przejść do porządku dziennego nad ivm, gdy raz po raz powiada krytyk; że w nauce o literaturze nie ma i.wrzy bardziej nudnej i monotonnej niż gruntowna interpretacja? Hi-i<>i'ycy literatury stracili przez nią te ostatnie resztki elegancji, jakie im jeszcze pozostały⁵.

Metoda polega na tym, że bierze się jakiś znany utwór [...] bez odwoływania się do autora czy do jego innych utworów — wtóruje Stai-i;<■ towi T. S. Eliot — analizuje się [go] zwrotka, po zwrotce, wiersz po wierszu i wyciąga się, wytłacza, wyszarpuje, wyciska wszystkie kropelki /.ii.irzeń z kolejnych strof i -wierszy poematu. Powiedzieć by można, że i '.uje się do krytyki maszynkę do wyciskania soku⁶.

Ten skrajny idiografizm zrodzi! się w krajach anglosaskich Im /.pośrednio jako reakcja antypozytywistyczna. W Niemczech 11.1 lomiast miał podłoże inne: bardzo tu liczne syntezy spod im ku Geistesgeschićhte prowadziły do wciąż odmiennych rezultatów w zależności od apriorycznego schematu przyjętego pr/.ez badacza,- już w r. 1929 H. Pongs narzekał ma hiperpro-‘ In keję iw dziedzinie syntezy historycznoliterackiej. Nadto zaś .luiTumek ten w znacznej części uległ zwyrodnieniu w olkresie 111 Rzeczy, stając się narzędziem hitlerowskiej propagandy

W. Beutin, Miinchen 1972; M. Kapłan, R. Closs, The Unspoken Motive. A Guide to Psychoanalytical Criticism, New York 1973; Psychoanalyse und Literaturwissenschaft, hgb. B. Urban, Tiibingen 1973.

Metody i kierunki badań stylistycznych omawia szerzej rozdział Styl tekstu literackiego i jego badanie.

⁸⁴ R. Jakobson, Nowiejszaja russkaja poezija, Praga 1921 s. 11.

K. May, t)ber die gegenwartige Situation einer deutschen Literata ruńssenschaft, „Trivium” 1947 s. 293—303 (przekład polski: WTB, t. I).

E. Staiger, Die Kunst der Interpretation, s. 24 (przekład polski: WTB, t. I). — Zob. też H. Politzer, Rzemiosło interpretacji w: Milczenie

• u ren, Warszawa 1973.

T. S. Eliot, Granice krytyki literackiej [1956], przełożyła H. Pręcz-' i»w:;ka, w: Szkice literackie, Warszawa 1963 s. 348—349.