obraz3

88 Komunikacja rytualna: od rozmowy codziennej do ceremonii medialnej

ukształtowała - interpretator ma swobodę interpretacji, która nie jest możliwa w sytuacjach interakcji społecznej (zob. Ricoeur, 1976,1981, s. 145-164,197-221). Nie ma nikogo, kto by wstał i powiedział: „nie to miałem na myśli”. A zatem, inaczej niż w przypadku danego porządku znaczeń w rytuale, dany porządek znaczeń w obiektach tekstowych doświadczany jest zwykle raczej jako możliwość, zasób raczej niż warunki.

Rytuał stanowi wyjątkową formę komunikacji w granicach, w jakich zależy równocześnie od wykonania aktora, ale też stwarza warunki owego wykonania, ograniczając zakres wyborów aktora. Zostanie to dalej zilustrowane w odniesieniu do przypadków mieszanych.

Istnieje wiele tekstów-obiektów, których zakres interpretacji czy odczytań zostaje zawężony przez ograniczenia narzucone przez społeczność. Dotyczy to - na przykład - hymnów narodowych, tropów, które regularnie pojawiają się w przemówieniach, historii rodzinnych, kanonów nauczania na kursach wstępnych na uczelniach lub nawet informacji prasowych o przestępstwach. W takich przypadkach rytuał staje się obiektem tekstowym, uczestnik zaś obserwatorem. Jeżeli ktoś bierze udział we mszy świętej, ponieważ podoba mu się sutanna księdza, rytuał staje się wówczas obiektem tekstowym, mającym znaczenie ze względu na walory widowiskowe. Jeżeli postmoderniści mają rację, a ironia naprawdę wpływa dziś na stan ducha - coś jest na rzeczy. Pozornie wartościowe działania społeczne wykonywane są dla osobistej podniety; kwestie reprezentacji, wraz z wartościami transcendentnymi, okazują się bezprzedmiotowe.

Wszelako, gdy uczestnicy działają w ramach porządku rytuału i sankcji społecznej, układ znaczeń i większość jego interpretacji wykazuje pewną prawidłowość. Teoria komunikacji umożliwia rozpoznanie wyjątkowego charakteru owej sytuacji.

6.12 NIEKTÓRE IMPLIKACJE SZCZEGÓLNEGO FENOMENOLOGICZNEGO STATUSU RYTUAŁU

Rytuały nie zawsze stanowią istotnie dobrowolne przedstawienia lub reprezentatywne ekspresje stanów wewnętrznych aktora. Rytuały służą również jako środki socjalizacji, przy czym istotne jest to, że formy rytualne narzucone zostają aktorowi z zewnątrz. Oczywiście, rytuały nie mogłyby pełnić funkcji socjalizacyjnej, gdyby sam rytuał nie sprzyjał świadomej ekspresji aktora. Jeśliby znaczenie zachowania rytualnego wyczerpywało się w przystosowaniu społecznym, niczym by się wtedy nie różniło od przymusu fizycznego. W tym przypadku rytuał nie miałby mocy socjalizacyjnej, ponieważ wierność jego formie gwarantowana byłaby tylko obecnością jakiejś siły zewnętrznej. Natomiast w rytuale o funkcji socjalizacyjnej idea zachowania zgodnego z formą rytuału wprowadzona zostaje mocą autorytetu, z biegiem czasu jednak podlega internalizacji, na skutek czego aktorzy sami podejmują zachowania zgodne z formą. Jak jednak do tego dochodzi?

Rytuał w funkcji wyrażania zachowania doprowadza do przekształcenia stanów wewnętrznych aktora w stany publiczne. Z kolei funkcje rytuału dotyczące socjalizacji i podporządkowania sprawiają, że owe stany publiczne stają się stanami wewnętrznymi.

Wyobraźmy sobie interakcję zgodną z formą rytualną (Goffman, 1959, 1967). Aktor inicjujący interakcję nie tylko wybiera dla siebie pewną rolę, lecz także role dla innych. Sposób powitania wyraża zarówno moje poczucie tożsamości, jak i tożsamość przypisywaną osobie, z którą się witam. Role te, odgrywane razem, tworzą nową rolę związku, odegraną w tej interakcji. Sposób, w jaki się witam, wskazuje na to, kim zamierzam być w owej interakcji oraz kim ma być druga osoba. W wyniku tego wyboru pozostajemy ze sobą - w trakcie owej interakcji - w związku jako dwie indywidualności społeczne. Zmiany w interakcji, obok innych okoliczności, będą miały zatem znaczenie w odniesieniu do momentów akceptacji, odrzucenia czy korekty aktualnej linii interakcji. Owe wybory - akceptacji i korekty tożsamości -można dostrzec w stylu interakcji typowym dla rytuału, niezależnie od tego, co zwykliśmy uważać za treść rozmowy.

Wyobraźmy sobie zatem interakcję między przełożonym a podwładnym, która odbywa się z zachowaniem formy rytualnej. Zwykle to przełożony inicjuje interakcję i narzuca jej linię. Podwładny musi zaakceptować tę linię, w innym bowiem przypadku ryzykuje niesubordynację odrzucenie odegrania roli podwładnego. Gdy szef jest - na przykład bardziej przyjazny, niż jest to konieczne, odpowiedzią może być równie dobrze łaskawość, jak i niewdzięczność.

Wyobraźmy sobie zatem interakcję między przełożonym a podwładnym, która odbywa się z zachowaniem formy rytualnej i która ma zamierzone lub niezamierzone skutki socjalizacyjne. Przykładowo, wyobraźmy sobie lekcję matematyki w siódmej klasie, na której odbywa się proces interakcji między nauczycielem a uczniami. Różnice w rodzaju interakcji, istniejącej między nauczycielem a uczniami, wskazują na różnice wyobrażeń, jakie nauczyciel ma o poszczególnych uczniach. Autorytet nauczyciela sprawia, że uczeń musi albo akceptować, albo też -- ostrożnie, lecz uparcie - sprzeciwiać się tym wyobrażeniom. Sprzeciw wiąże się z ryzykiem, że jego postawa zostanie odczytana jako niesubordynacja, co w siódmej klasie oznacza znaczne wykroczenie. Ak-