P1011765

r

270 Igor Kopytoff

w sytuacji, w której musi on pracować wbrew własnej woli. Ujawnia się tutaj istotny element zachodniego utowarowienia pracy: musi być ono w pełni kontrolowane przez samego pracownika. Natomiast w myśl prawa płatności kontraktowe, takie jak wykup skryptów dłużnych, spłata rat przy zakupie czy też czynsz, podlegają negocjacji. Zgodnie z tą samą kulturową logiką mniej szokująca jest dla nas wycena poprzedzająca konfiskatę mienia niż nawet niewielka ilość pracy pańszczyźnianej. Podobnie jak w wypadku kupczenia czyjąś pracą, bezpośrednie utowarowienie usług seksualnych (które także są towarem o czasowej naturze) przez ich dostawcę budzi w naszych oczach mniej wątpliwości niż handlowe pośrednictwo stręczycieli. Na podobnej zasadzie z moralnego punktu widzenia łatwiejsza do zaakceptowania wydaje się nam nieunikniona perspektywa dobrowolnej sprzedaży ludzkich komórek jajowych niż idea kupczenia nimi.

Pozostaje jednak kwestia, na ile bezpieczne są te kulturowe okopy Zachodu broniące sfery człowieczeństwa przed utowarowieniem, zwłaszcza wobec zeświecczenia społeczeństwa, któremu coraz trudniej odwoływać się do argumentów natury transcendentalnej, sankcjonujących nasze kulturowe rozróżnienia i klasyfikacje. Wyraziłem przypuszczenie, że gospodarki reagują zawsze na naciski ze strony utowarowienia i że wykazują wyraźną tendencję do maksymalnego utowarowienia na taką skalę, na jaką zezwala technologia wymiany. Można by więc zapytać, w jaki sposób rozwój technologii transferu atrybutów człowieczeństwa będzie wpływał na podział na sferę ludzką i towarową. Chodzi mi o niedawne osiągnięcia medycyny w dziedzinie przeszczepu organów i komórek jajowych oraz o rozwój techniki zastępczego macierzyństwa. Dziedzina ludzkiej rozrodczości należy do tych sfer, gdzie różnice między osobami i rzeczami jest szczególnie trudno zdefiniować, stawiając opór wszelkim próbom wyznaczenia linii tam, gdzie w przyrodzie istnieje kontinuum.

Idea bezpośredniego macierzyństwa zastępczego, polegającego na tym, że kobieta pozwala rozwijać się w swoim ciele dziecku, którego legalną matką będzie kto inny, oczywiście bardziej wymaga nowych rozwiązań prawnych niż technicznych. Idea ta nabrała znaczenia mniej więcej w tym samym czasie, w którym postęp techniczny w dziedzinie kobiecej bezpłodności zaczął budzić nadzieję bezdzietnych par, w rzeczywistości nie pomagając większości z nich. Pojawiła się ona także w odpowiedzi na spadek liczby dzieci przeznaczonych do adopcji, co nastąpiło w latach sześćdziesiątych dzięki wprowadzeniu pigułki antykoncepcyjnej i w siedemdziesiątych wraz z szerszą legalizacją aborcji. W czasach nam bliższych sprawa skomplikowała się w związku z rozwojem środków technicznych pozwalających na przeszczep komórki jajowej, co otworzyło możliwość handlowania fizyczną rozrodczością. Sprzeciw wobec zastępczego macierzyństwa potocznie wyraża się w kategoriach niewłaściwości utowarowienia w tej dziedzinie. Według wyrażającego sprzeciw wobec takich praktyk ministra polityki społecznej w rządzie jednej z kanadyjskich prowincji, „w Ontario nie można kupić dziecka”. Sprawa wydaje się jednak łatwiejsza do zaakceptowania, przynajmniej dla niektórych, jeśli matka zastępcza oświadczy, że nie otrzymuje „wynagrodzenia” w wysokości dziesięciu tysięcy dolarów, lecz „rekompensatę” za „wynikające z tego faktu

utrudnienia dla jej rodziny oraz związane z zabiegiem ryzyko”. Z kolei agencja zajmująca się organizacją zastępczego macierzyństwa oświadcza: „Nie jesteśmy przedsiębiorstwem wynajmu macic”. Podczas gdy nieprzerwanie toczą się dyskusje etyków i teologów, koszt zapewnienia zapłodnionej komórce jajowej zastępczej matki wzrósł już tymczasem obecnie do około dwudziestu pięciu tysięcy dolarów (Scott 1984).

Oczywiście istnieje precedens utowarowienia elementu ludzkiej fizyczności: zaopatrzenie w krew amerykańskich instytucji medycznych w przeważającej mierze uzależnione jest od istniejącego rynku krwi. Natomiast większość krajów europejskich z rozmysłem odrzuciła możliwość uznania krwi za towar (Cooper, Culyer 1968). Obecnie postęp w dziedzinie transplantologii i niewystarczające zaopatrzenie w organy do przeszczepów skłania do podniesienia tej samej kwestii polityki społecznej, która w przeszłości dotyczyła krwi: jaki jest najlepszy sposób zapewnienia odpowiedniego zaopatrzenia. Tymczasem zaczęły już pojawiać się ogłoszenia o skupie nerek do przeszczepów.

Dyskusja nad tym, jak postępować z komórką jajową, dopiero się zaczyna. Z kulturowego punktu widzenia sytuacja wygląda na znacznie bardziej skomplikowaną, niż jeśli chodzi o spermę, która już od pewnego czasu została utowarowiona bez specjalnej dyskusji. Czy nie jest tak, ponieważ komórkę jajową uznaje się za podstawę przyszłej istoty ludzkiej? Czy też może dlatego że oczekuje się od kobiet uczuć macierzyńskich względem komórek jajowych jako przyszłych dzieci, których w związku z tym nie powinny sprzedawać, podczas gdy po mężczyznach nikt się nie spodziewa uczuć ojcowskich wobec własnej spermy?¹ (Wiele społeczności opisuje tworzenie życia jako zjednoczenie dwóch elementów; jednak Zachód wybiera naukową metaforę, w której mówi się o zapłodnieniu jaja przez spermę w taki sposób, że komórka jajowa staje się powoływanym do życia homunkulusem.) Nieuniknione zrutynizowanie procedur transplantacji komórki jajowej i jej zamrażania w celu długoterminowego przechowania rozszerzą możliwości rozwoju technologii wymiany atrybutów człowieczeństwa, nie wyłączając nielegalnego handlu. Powstaje pytanie, czy wskutek tego granica pomiędzy światem rzeczy a światem ludzi stanie się bardziej przepuszczalna, czy też może nowe definicje doprowadzą do jej pojęciowego zatarcia, choć ona sama pozostanie tak sztywna jak dotąd.

Zakończenie - rodzaje biografii

Choć to, co jednostkowe, pozostaje przeciwieństwem towaru, nie ma w zasadzie rzeczy, która plasowałaby się na samym krańcu towarowości leżącego pomiędzy nim kontinuum. Nie ma towarów doskonałych. Zarazem z drugiej strony funkcja wymiany w obrębie każdej gospodarki ma, jak się zdaje, wbudowaną siłę, która popycha system wymiany ku najwyższemu możliwemu utowarowieniu. na jakie

I

1

Za tę sugestię dziękuję Muriel Bell.