obraz6

94 Komunikacja rytualna: od rozmowy codziennej do ceremonii medialnej

7.2 POMOC W ROZPOZNAWANIU ASPEKTÓW ZJAWISK NIEPODDANYCH ANALIZIE

Pojęcie rytuału może pomóc w rozpoznaniu aspektów zjawisk niepod-danych dotąd analizie. Przykładowo, ważnym zagadnieniem komunikacji społecznej pozostają związki wzajemne. Zwykle badania komunikacji wzajemnej skupiają się na rozmowie. Jeżeli jednak ma zostać wskazany aspekt rytualny owej komunikacji, wymaga to również uwzględnienia innych wymiarów. Aspekt rytualny rozmowy zostanie wówczas ujęty jako część szerszej kategorii; badacz zwróci wtedy uwagę na inne aspekty rytualne związków, które również uznane zostaną za przykłady komunikacji. Co zrobić - na przykład - z podarunkami, przysługami, stawianiem kolejki czy płaceniem za lunch jako aktami rytualnymi, symbolami, które inicjują związek (Cheal, 1988; Otnes i Beltramini, 1996)? Takie formy komunikacji wzajemnej dostarczają tyle samo informacji, co rozmowa, i są równie jak ona wartościowe poznawczo.

7.3 POMOC W WYJAŚNIANIU NIETYPOWYCH ASPEKTÓW

ZJAWISK

Pojęcie rytuału może się przyczynić do zrozumienia aspektów zjawisk, które w innym przypadku mogłyby się wydawać nietypowe. Dlaczego w interakcjach jednostek jest tak mało miejsca na rozmowę o charakterze informacyjnym? Dlaczego tak wiele czasu spędza się na mówieniu tego samego lub mówieniu niewiele? Być może dzieje się tak dlatego, że rozmowa ma raczej strukturę rytuału i nakierowana jest bardziej na skutek niż na przekazywanie informacji, stąd też - w świetle analizy nieuwzględniającej owego rytualnego obramowania - wydawać się może nietypowa.

Modlitwa stanowi klasyczny przykład regularnie powtarzanej czynności - wydaje się nietypowa, dopóki nie zostanie poddana analizie w odpowiednich ramach pojęciowych. Jak zauważyłem w 2.1.4 w związku z pewnymi klasycznymi definicjami racjonalności, takie formy rytualne, jak modlitwa, określa się jako działania nieinstrumentalne, ara-cjonalne lub irracjonalne. Uważa się je za rodzaj magii, misterium lub za dowód braku zrozumienia przyczynowego charakteru sił działających w świecie. Pojawia się więc pytanie, dlaczego tak wielu racjonalnie myślących ludzi stale uczestniczy w owych działaniach, twierdząc, że są one skuteczne. Weber (1922/2002), chcąc rozwiązać len problem, przedstawił model działania zorientowanego na wartości - działania „określane[go]... przez świadomą wiarę w bezwarunkową samoistną wartość (etyczną, estetyczną, religijną lub jakoś inaczej interpretowaną) pewnego zachowania się jako takiego, bez względu na jego skutki” (s. 18-19). Wprawdzie modlitwa nie jest instrumentalnie racjonalna, zwłaszcza w opinii ekonomisty, pozostaje jednak racjonalna według systemu wartości tego, kto się modli. Uogólniając ten przypadek, możemy stwierdzić, że zrozumienie rytuału wprowadza zakres pojęciowy, który rzuca światło na nietypowe rodzaje i aspekty ludzkiego zachowania.

Badania protestów politycznych i strajków ekonomicznych, aby sięgnąć po jeszcze inny przykład, posługują się często - w celu wyjaśnienia powziętych strategii i osiągniętych rezultatów (np. McAdam, 1982; Tilly, 1978) - modelami działania racjonalnego. W innych analizach strategii protestu badacze posługują się zakresem pojęciowym podkreślającym znaczenie rytuału i symbolu jako form komunikacji (np. Chaf-fee, 1993; E. Hunt, 1977; L. Hunt, 1988; Rothenbuhler, 1988a; Tiry-nkian, 1988; Turkle, 1975). Nieraz zauważamy, że strajki i protesty nie dają się wyjaśnić wyłącznie za pomocą modeli działania racjonalnego. < )we modele, pomimo swojej mocy wyjaśniającej, pomijają wiele szczegółów akcji protestacyjnych, uznając je za irracjonalne, a zatem niemożliwe do wyjaśnienia. Wszelako, jeżeli się uzna, że strajk pozostaje środkiem komunikacji, któremu można dać strukturę rytualną w celu przedstawienia wizji alternatywnego ładu społecznego lub degradacji obecnie istniejącego, wtedy strategie wielu podobnych protestów okażą się sensowne. Mogą one być irracjonalne ekonomicznie lub nieprzemyślane politycznie - jeżeli jednak potraktuje się je jako ekspresje pewnych ideałów, są one uzasadnione rytualnie.

7.4 POMOC W FORMUŁOWANIU TRAFNIEJSZYCH PRZEWIDYWAŃ DOTYCZĄCYCH ZJAWISK

Pomoc w formułowaniu trafniejszych przewidywań dotyczących zjawisk to jeszcze inny wymiar rozumienia ich nietypowych aspektów. < idy działania ludzi kształtuje rytuał, badacze muszą sięgać po pojęcie i ytuału w celu sformułowania próbie mów badawczych i hipotez. Taka logika dostarcza trafniejszych przewidywań niż myślenie nieuwzględ-niające owego rozumienia rytuału.

Przykładowo, skoro typowy cel reklamy stanowi wzrost sprzedaży, odbiera się ją jako przypadek perswazji w komunikacji. Ponieważ jednak w ciągu całych dziesięcioleci badań wykazywano, wjaki sposób