P1070604

danemu, wasalowi itp.’, 'nadanie’^1,1 oraz — w okresie późniejszym — 'to, co dane zwierzchności, czynsz, podatek, okup, haracz’, który ustabilizował się w języku jako jedyne znaczenie tego wyrazu. Warto dodać, że całkowicie paralelnie przebiegał rozwój semantyczny słowa dań.

Okolicznością przyspieszającą usunięcie jednego ze sprzecznych znaczeń rzeczowników dań, danina było niewątpliwie to, że w grę wchodził przecież termin prawny, który nie powinien wywoływać nieporozumień. Z tego samego względu zmiana profilaktyczna — eliminacja jednej ze sprzecznych treści — zaszła w wyrazie dłużnik, który pierwotnie znaczył zarówno 'pożyczkobiorca*, jak 'pożyczkodawca’ („Nie czyń kosztu większego niż dochody znoszą, bo potem twoje dobro dłużnicy roznoszą”. Biel Kom. C5, Sł. Sz.).

Wynik znaczył kiedyś zarówno 'punkt wyjścia, geneza, rodowód’ („Odkryty będzie wynik domu jego”. W Job. 20, 28), jak 'następstwo, skutek’. Ciekawe, że treść ta jest bardzo późna, nie notowana jeszcze w słowniku Lindego, który podaje tylko starszą wynikłość.

A oto nieco przykładów przeciwstawności znaczeń czasownikowych.

Zakazać — to w tekstach średniopolskich zarówno 'zabronić’, jak 'nakazać’ („Zakazał na przewozie, aby mu przewoźnicy znać dawali, kiedy by kto z panną jechał”. Papr. Koł. 9). Już jednak Linde oznacza treść 'polecić’ jako przestarzałą.

Wyrazy zapamiętać i zapomnieć były synonimami w znaczeniu 'puścić w niepamięć, nie zachować w pamięci'. Mączyński podaje w swym słowniku: „Zapamiętałem, wyszło, wyleciało mi z pamięci”, Knapiusz cytuje przysłowie: „Zapamiętanie córka niedbalstwa, o co nie dbamy, zapamiętamy” (Ad. 1300), Linde zaś ilustruje hasło zapamiętać następującymi przykładami: „Ta woda może pomóc, gdy kto zwątloną pamięć ma, iż prędko zapamiętywa”. Syxt. Szkł. 223; „Niezapamiętany Zamoyski” Petr. Hor. 2 M 4 — 'niezapomniany’ dtp. W szesnastowiecznej. polszczyźnie sławić znaczyło albo 'głosić czyjąś sławę*^m, albo 'zniesławiać, oczerniać’, np. „Józef, nie chcąc sławić Marii, że brzemienną była, umyślił ją opuścić”. Biał. Post. 62; „Lud cię pierwej błogosławił, a potem cię beze-enie sławił”. Kanc. Gd. 26, L.

Z ogólniejszego znaczenia zginać* rozwinęły się w staropolszczyźnie dwie szczegółowe treści czasownika łączyć: 'zespalać’ i 'dzielić’; ostatnie

^m „A na więcej tym, którzy z nami mężnie bojując zabici, danina ma wziąć moc wiekuistą". SuL 62, Sł. Stp.; „Daniny, darowizny wieczne, feuda albo lenna”. Sarn. Staś. 84. L). Wyraz był także używany w znaczeniu 'posag, wiano”, np. „O wienie a daninie: żona, gdy mąż umrze, przy wienie a daninie ostać ima”. Sul. 17; „Gdy niektóra panna mężu bywa oddawana, posag alibo danina pieniędzmi gotowymi oprawiony dosyć czyni”. Sul. 52, Sł. Stp.

^m „Cierpimy z Chrystusem, abyśmy z nim i ustawieni byli”. Budn. Rom. 8, 17; „Wojnę okrutną sławię Pigmeolów małych, którzy klęskę popadli od żurawiów śmiały di”. Kmit. Spyt. A2, L.

i&ftczenic było nawet Jedynym zaświadczonym w tekstach do XV w. Włącznie, a i w XVI w. nie straciło żywotności^m. i Czasem przed wstawność znaczeń czasownika wynikała z antonimi-cznych funkcji jego prefiksu, jak w wyrazie obarczyć, który znaczył zarówno '‘obciążyć”, jak 'ulżyć ciężaru', 'pozbawić': „Szwed z swojej potęgi znacznie obarczony, prosi o pokój”. Tward. WD 2, 242; ..Job obarczon z fortuny i z dziatek przyszedł na ciężki stos i niedostatek”. Chrość. Job 13, L. I jeszcze przykład enantiosemii przymiotnikowej: ustanny znaczył kiedyś Zarówno stały, ciągły” („Cierpiałem ja srodze, patrząc na ustanne ■Jjerpienia królowej, pani mej”. Nieme. Kaz. 60, Dor.), jak przerywany, co chwila Nastający” (por. nieustanny).

^^Hbnimiczność bywa też właściwa znaczeniom zgramatykalizowanym.

0    niektórych jej odmianach, np. o opozycji znaczenia czynnego i biernego Wrzymiotnikach, była mowa wcześniej (s. 119 i nasi), tu przytoczymy przykład czasownikowy. Podjąć ma w najstarszych tekstach polszczyzny nie tylko znaczenie czynne 'podnieść”, 'przedsięwziąć, postanowić”, właściwe mu do dziś, ale i treść bierną 'doznać”, archaiczną już w XVUI w. i nie notowaną przez Lindego; por. „Od nieprzyjatiół szkodę wojska swego podjął”. Sk. Dz. 735; „Podjąwszy ranę śmiertelną, umarł”. C. Baz., Ręcz. Kwahania kategorii strony bywają charakterystyczne i dla rzeczowników odczasownikowych. Kochanek w swym ogólniejszym, „nieseksualnym” znaczeniu (por. s. 216) znaczył nie tylko 'człowiek kochany”, ale i czło-wielłkpchający, miłośnik” („Greckiego piękna kochanek". Asnyk Poezje

1    247, Dor.). Po zmianie treści wyrazu ta opozycja znaczeń zupełnie się zatarła.

Do antońimiczności zbliża się zjawisko współwystępowania w czasowniku znaczenia tranzytywnego oraz intranzytywnego i tak jak ona bywa usuwane dzięki zmianom profilaktycznym. Wyraz przeminąć jest dziś czasownikiem pieprzechodnim (wszystko przemija), natomiast w starszych • jjżyciach mógł mieć funkcję tranzytywną¹²⁴, Podobnie czasownik po-tnknąćfiśywany obecnie w funkcji intranzytywnej 'szybko pobiec, pojechać > co najmniej do połowy XIX w. występował też w znaczeniu Hpęchodnini: ,,Umyślił pomknąć dalej wojska swoje w kraje ruskie”. Nar. Hist. V, 249, L; u Jeża: „Państwo ottomańskie pomknęło zabory swoje na brzei lewy Dunaju”; „Dziecko do piersi usteczka pomknęło”. WD 280. i). Kolejna kategoria znaczeń usuwanych w drodze zmian profilaktycz-

^ł* „Nie łącz nas grzesznych od siebie, ale nas przyłączy k sobie”, ok. 1440, R XXV, 220, Sł. Stp.: „Że się żona nie podoba, dlatego się rozwodzą, a z małżeństwa łączą '. Glicz; Wych. P 7 b; „Przyjdzie on pański dzień, od wieków wybrany, gdy będzie raczyłtłączyć od kozłów barany”. Rej. Post. 0 00 5, L.

Bg „Okręty nasze port przeminęły". Tr.; „Bóg przemija grzech nasz”. 1 Leop. Mich. I 18, L; jeszcze w połowie XIX w.; „Posłowie wszystko w milczeniu przeminęli.” Moracz. Dzieje V, 175.

215