P1100022 (2)

218 Rozdział 7

nego i w ten sposób spróbować się przyczynić do zrozumienia społeczeństwa, w jakim żyjemy.

Sformułowanie „społeczeństwo, w jakim żyjemy”, obejmuje mnóstwo ogólników. W analizie socjologicznej wrzucanie wielu społeczeństw do jednego zbioru pod ogólną nazwą, jak na przykład „zaawansowane społeczeństwo przemysłowe” czy „społeczeństwo postkapitalistyczne”, jest tak samo niezręczne, jak może być skuteczne. Większość danych dotychczas przedstawionych w niniejszym studium odnosi się do współczesnego społeczeństwa brytyjskiego, amerykańskiego i niemieckiego. Pytaniem otwartym pozostaje, czy te dane lub wnioski z nich wyciągnięte mają także zastosowanie do społeczeństwa francuskiego, włoskiego, japońskiego czy rosyjskiego - co więcej, czy między Niemcami, Wielką Brytanią i Stanami Zjednoczonymi nie ma istotnych różnic, które należy wziąć pod uwagę. Doskonale zdaję sobie sprawę z tego problemu, a także z tego, na jaką krytykę się narażam, nie omawiając go bardziej szczegółowo. Niemniej moim zamiarem jest próba przeanalizowania niektórych cech żyda przemysłowego i politycznego w „społeczeństwie postkapitalistycznym”; jednocześnie nie będę się odnosił do konkretnych krajów czy okresów w bardziej wyraźny sposób niż przez wyrażenie przekonania, że wynikające z naszej analizy wnioski w najgorszym razie odnoszą się do tych zachodnich państw demokratycznych, które doświadczyły industrializacji w XX wieku, a w najlepszym do wszystkich społeczeństw w zaawansowanym stadium rozwoju przemysłowego. Będę w tej analizie unikał ogólników, określając raczej jej przedmiot niż czas i miejsce. Mam nadzieję, że koncentrując się na kilku najważniejszych punktach, utoruję drogę bardziej szczegółowym badaniom. Niniejszy esej - gdyż jest to esej - nie pretenduje do tego, by udzielić odpowiedzi na wszystkie pytania dotyczące konfliktu w społeczeństwie postkapitalistycznym.

STRUKTURA ZWIERZCHNICTWA W PRZEDSIĘBIORSTWIE PRZEMYSŁOWYM

Jedna instytucja społeczna, której Marks poświęcił mnóstwo uwagi, przetrwała czasy społeczeństwa kapitalistycznego - przedsiębiorstwo przemysłowe. Jakkolwiek trywialnie może brzmieć to stwierdzenie, nie ma powodu, by go unikać. Nie może być wątpliwości co do tego, że w ciągu stu lat, czyli między rokiem 1850 a 1950, nastąpiło wiele zmian zarówno na zewnątrz, jak i wewnątrz przedsiębiorstwa przemysłowego. Bezsensowne może się wydawać utożsamianie małej fabryki kapitalistycznego przedsiębiorcy z 1850 roku z dużą korporacją z roku 1950 pod względem wydajności produkcji i liczby pracowników, udoskonaleń technicznych i zajmowanej przestrzeni, złożoności organizacji i warunków pracy. Jednak choć te zmiany bynajmniej nie są bez znaczenia dla analizy konfliktu, to musimy zacząć od bardziej fundamentalnego stosunku, który pozostaje, lub dotychczas pozostawał, bez zmian. Zarówno w społeczeństwie kapitalistycznym, jak i postkapitalistycznym, zarówno w Związku Radzieckim, jak i Stanach Zjednoczonych przedsiębiorstwo przemysłowe jest zrzeszeniem imperatywnie skoordynowanym³.

^ł W niniejszej analizie celowo nie uwzględniam często nadmiernie podkreślanych tendencji do automatyzacji i ich następstw społecznych. Oczywiście można sobie wyobrazić, że automatyzacja zmieni nie tylko