P1100042 (3)

236 Rozdział?

określonej sfery społecznej; został on także instytucjonalnie odizolowany. We wszystkich krajach, które znalazły się pod bezpośrednim lub pośrednim wpływem Wielldej Rewolucji Francuskiej, stosunki między Kościołem a państwem opierają się na delimi-tacji uprawnień dwóch odrębnych porządków instytucjonalnych i zrzeszeń imperatywnie skoordynowanych. Według wysuniętej tutaj tezy, w społeczeństwie postkapita-listycznym doświadczamy podobnego rozwoju wypadków w odniesieniu do przemysłu i przedsiębiorstw produkcji przemysłowej. Tutaj także zachodzi wiele procesów ograniczania, czyli delimitacji zasadniczo odrębnych uprawnień. Możemy tu wykorzystać nieco śmiałe, lecz obrazowe porównanie z dziedziny współczesnej medycyny. Kiedy przetnie się nerwy błędny i współczulny żołądka, wrzody zostają pozbawione wpływu na cały organizm, a żołądek sam wraca do równowagi. Podobnie przemysł w społeczeństwie postkapitalistycznym stracił swoje szerokie znaczenie społeczne i do pewnego stopnia został odcięty od społeczeństwa.

Nie będę tu próbował szczegółowo prześledzić historycznej genezy tendencji opisanej powyższymi metaforami i komentarzami. Można by wskazać wiele trendów, które przyczyniły się do takiego rozwoju sytuacji. Według T.H. Marshalla jednym ze skutków ruchu związkowego jest stworzenie „wtórnego systemu obywatelstwa przemysłowego, równoległego do systemu obywatelstwa politycznego i będącego jego uzupełnieniem” (1950a: 44). Jeśli słuszne jest mówienie o „obywatelstwie ekonomicznym”, istniejącym obok „obywatelstwa politycznego” (tego określenia lubią używać działacze związkowi), to właśnie takie rozróżnienie sugeruje fakt rozdzielenia dwóch sfer - przemysłu i społeczeństwa. Przemysł jawi się jako społeczeństwo wewnątrz społeczeństwa, strukturalna jednostka sui generis, która w pewien sposób sama w sobie stanowi całość, nie przekraczając swych granic ani nie pokrywając się z innymi jednostkami strukturalnymi czy zrzeszeniami. Dla ilustracji możemy tu również przytoczyć fakt, o którym wiele się dyskutuje, a mianowicie, że odsetek ludności społeczeństw kapitalistycznych zatrudnionej w produkcji przemysłowej nie tylko nie wzrósł w ciągu ostatnich dziesięcioleci, lecz, przeciwnie, zmalał. Przyczynił się do tego rozwój trzeciorzędowego sektora gospodarki. Nawet w dziedzinie ekonomii przemysł nie jest już tą dynamiczną sferą instytucjonalną, wciągającą w swój wir coraz to nowe grupy; tutaj także zaszła pewna delimitacja i stabilizacja. Wreszcie istnienie tej samej tendencji można wykazać - jeśli dane i wnioski Fritza Sternberga są trafne - nawet w przypadku wielkości produkcji przemysłowej, to znaczy o tyle, o ile można mówić, że w Europie od czasów pierwszej wojny światowej i w Stanach Zjednoczonych od czasów wielkiego krachu na giełdzie trwa „zastój w ekspansji kapitalizmu” (zob. 1951: 177 i nast).

Teoria instytucjonalnego odizolowania przemysłu w społeczeństwie postkapitalistycznym, jeśli jest sformułowana na tak ogólnym poziomie, jak robiliśmy to do tej pory, wzbudza wiele oczywistych zastrzeżeń. Wymienimy tylko kilka. Po pierwsze, mogłoby się wydawać, że życie ludzi w nowoczesnych społeczeństwach jest w coraz większym stopniu zracjonalizowane i zmechanizowane, a więc w tym sensie „zindu-strializowane”. Produkty przemysłowe dominują w sferze konsumpcji we wszystkich warstwach społecznych oraz kształtują poziom i styl życia wszystkich ludzi. Po drugie, związek między problemami przemysłowymi a politycznymi jest bliższy niż kiedykolwiek wcześniej. Jeśli proces produkcji zostaje zatrzymany (na przykład w wyniku