P1190062 (2)

54 ŹRÓDŁA I METODY

W cen sposób rozpatrywane są ceramiczne dary grobowe, ofiary zakładzinowe czy naczynia ofiarne składane w miejscach kuku.

Interesującym aspektem badań ostatnich lat są możliwości wykorzysta -nia zdobnictwa ceramiki do identyfikacji gtup społecznych, w tym dawnych systemów rodowych Analiza elementów rysunku na naczyniu, w kategoriach społecznych zachowań wytwórców i użytkowników naczyń, stanowiła przedmiot zainteresowań ceramołogii lat sześćdziesiątych 1 siedemdziesiątych. Dała ona początek kierunkowi określanemu mianem .socjologii ceramicznej" i „etnicznej ikonografii" (por U. Kobylińska. Z. Kobyliński 1981). Problemem pozostałe jednak sposób odczytywania cech ornamentacji: czy główną rolę odgrywał tu repertuar zastosowanych wątków zdobniczych, sposób ich wykonania. wypełniania zdobinami przestrzeni, czy też analiza strukturalna rysunku (por. A. Buko 1990: 127 i n.) Ten aspekt badań w niewielkim stopniu wykorzystywany jest w przypadku materiałów ceramicznych z ziem polskich. Natomiast coraz częściej włączane są do analiz zjawiska erozji i firagmentaryzacji wyrobów garncarskich. Mogą one być, jak już wielokrotnie wykazywano w przeszłości, efektywnym narzędziem do badania zarówno procesów stratyfi-kacyjnych stanowisk osadniczych, jak i określania stopnia podobieństwa lub różnic zbiorów pochodzących ze zdefiniowanych wcześniej kontekstów straty-flkacyjnych.

Proces badania ceramiki dotyczy więc różnych dziedzin poznania naukowego. Wszystkie tworzą sieć wzajemnie krzyżujących się analiz. Od archeologa zależy, które z nich i w jakim stopniu wykorzysta w codziennej praktyce.

Szczątki archeozooiogiczne i archeoichtiologiczne

Badania kości zwierzęcych — najbardziej licznej obok ceramiki kategorii znalezisk wczesnośredniowiecznych - od lat rozwijają się w Polsce pomyślnie'*. Główne zainteresowania w tym względzie dotyczą przede wszystkim wykorzystania zwierząt jako źródła zaopatrzenia dawnych społeczności w konsumpcyjną masę mięsną, a także traktowania ich jako nośnika surowców służących gospodarce człowieka, takich jak skóry, kości, ścięgna, sierść i wiele innych. Nie mniej ważne w gospodarce średniowiecza były produkty pochodzenia zwierzęcego, np mleko, a także nawóz naturalny, wreszcie same zwierzęta, traktowane jako s3a pociągowa i środek transportu.

O zakresie i sposobach wykorzystania szczątków archeozoologłcznych do celów wnioskowania decyduje stan ich zachowania. Jest on uzależniony od wielu czynników: mechanicznych (działania człowieka, procesów stratyfikacyj-nych), klimatycznych (opadów i temperatury wpływających na stan zachowania

Dccydugoc aa doąd m—Tirnk mają wynikł faadul Alicji Uuocy-Moskolcwsklcj i jej zespołu oraz Daniela Makowieckiego W M| caęta rozdziału wykorzystano dane zawarte zwłaszcza w pracach: A. Lasota-Moeka -kwaka 1997: A. Gręzafc. u Kurach 1996; D Makowiecki 1996. 2003: w cytowanych pracach literatura.

kośd), biologicznych (działania bakterii i grzybów) oraz chemicznych. Aby pozyskać maksymalna liczbę danych, stosuje się często przesiewanie ziemi | wyselekcjonowanych warstw. Pozwala to wyodrębnić drobne okruchy kości przepalonych w ogniu czy małe kostki ptaków i drobnych gryzoni, a zatem znaleziska, które w trakcie eksploracji mogą ujść uwadze archeologa.

Na stanowiskach wczesnośredniowiecznych najczęściej spotykane są szczątki! pokonsumpcyjne. występujące w całości lub we fragmentach, często ze śladami obróbki kulinarnej. Są one podstawą wnioskowania o gatunkach, wieku i płd spożywanych zwierząt, preferowanych częściach, sposobach ich podziału 1 przyrządzania z nich potraw. Badania koncentrują się też wokół kilku innych kluczowych kwestii. Należy do nich ocena składu gatunkowego konsumowanych zwierząt oraz proporcje zwierząt dzikich i hodowlanych. Wśród materiałów kostnych z ziem polskich na czołowych miejscach znajdują się kości bydła i świni. Na trzeciej pozycji niemal zawsze występują kości owcy/kozy, podczas gdy odsetek kości konia jest z reguły niewielki i osiąga wartości 5-6 proc., a nawet niższe. Można zatem powiedzieć, że polskie wczesne średniowiecze charakteryzuje preferencja mięsa wieprzowego, przy czym tendencja ta uwarunkowana jest położeniem geograficznym. Odnotowano bowiem, że ośrodki zlokalizowane na wschód od Wisły dostarczają więcej kości bydła, podczas gdy w położonych na zachód od tej linii - zarysowuje się zdecydowana przewaga świni. Wyjątkiem od tej zasady jest zaledwie kilka stanowisk wczesnośredniowiecznych m.in. osada otwarta z okresu XI - połowy XIII w. w Kaczycach koło Opatowa, gdzie stwierdzono zdecydowane preferowanie kości owcy/kozy nad pozostałymi gatunkami zwierząt. Dane te, w połączeniu z innymi, tworzą obraz unikatowego zespołu osadniczego z tego okresu w skali całego obszaru ziem polskich (por. rozdz. 12).

jj, Dotychczasowe szacunki wskazują, że odsetek zwierząt dzikich na stanowiskach wczesnośredniowiecznych z ziem polskich wahał się od 0,1 do 18,0 proc., co jest charakterystyczne dla okresu przedpiastowskiego, a od 0,4 do 8,0 proc. w okresie wczesnopiastowskim. Wyjątkiem są dane z osady w Bielsku Podlaskim, datowanej na okres X-XIII w., gdzie odsetek zwierząt dzikich wynosił aż 40 proc. W tej samej osadzie stwierdzono obecność dwóch różnych populacji koni: odmiany wysokiej - do jazdy wierzchem, oraz osobników małych, żyjących dziko i będących przedmiotem polowań lub łowów -odmiany miejscowej. Analizy materiałów z ośrodków pogranicznych, takich jak Sąsiadka czy Tykocin, wykazały że w niektórych przypadkach duży, bo ponad Btydziestoprocentowy udział zwierząt dzikich w zespołach, wynikać może z nadgranicznego położenia ośrodków. Były one bowiem częściej niż inne narażone na napady zbrojne, a czynnik ten można uznać za istotny ogranicznik hodowli.

Kości zwierząt są cennym źródłem danych dotyczących różnych dziedzin życia codziennego. Na przykład na kle szeregu górnego niedźwiedzia z osady Wczesnośredniowiecznej w Czermnie-Kolonii (woj. lubelskie), zidentyfikowano