P1190123

cepcjl świeckich filozofii. Jeżeli bowiem Arystoteles określa człowieka jako „zwierzę polityczne” (zoon poli-tikon), inne zaś systemy widzą w człowieku bądi „producenta" (homo faber czy homo oeconomicut), bądź „zwierzę drżące” (animal timens egzystencja-lizmu) łub też istotę „bawiącą się" (homo luden* Groosa czy Huizingi ⁶ — to religia widzi w człowieku istotę „grzeszną” („upadłą”) ⁷, a przez to „soteryczną” (potrzebującą i dążącą do zbawienia).

Oczywiście — religijna koncepcja człowieka ulega również zmienności historycznej, podobnie jak cała antropologia (z filozoficzną włącznie). Różnorodność tych koncepcji będziemy mieli możność prześledzić w dalszych partiach naszych rozważań, np. przy omawianiu soteriologii czy eschatologii antropologicznej. Mimo jednak całej tej zmienności i różnorodności form istnieje zasadniczy wspólny mianownik wszelkich antropologii religijnych — antyhumanizm.

Zanim przejdziemy do naświetlenia istoty antyhu-manistycznego charakteru doktryny religijnej, musimy zatrzymać się krótko nad kwestią jego przeciwieństwa .— humanizmu. Pojęcie to (a jeszcze bardziej związane z nim pojęcia — jak np. „humanista” czy „humanistyczny”) jest nader wieloznaczne, co wynika m. in. z historycznej zmienności i perypetii dziejowych tego terminu *. Współcześnie i popularnie rozumie się

• Zob. K. Groos: Dle Spicie der Alcnschcn, Jena 1899;'oraz J. Hutzln-p: Homo ludens. Vom U rsprung der Kultur Im Spłel, Lelden 1918. Bliżej o poglądach Huizingi zob. L. Turek: Koncepcja dlouiteka I kuliury Johana Huizingi. „Zeszyty Argumentów”, Warszawa 1M8 ar 2. s. IW—129, oraz A. Rogalski: Dramat naszego czasu, szkice o kulturze i cywilizacji, Warszawa 1959 s. 5*—58, 96—101.

T Por. np. T. M. Jaroszewski: Dogmat 6 upadłym charakterze natury ludzkiej..., „Euhemer. Przegląd Religioznawczy”, Warszawa IM, nr 2. s. 6—12.

s pewien wgląd w te sprawy może dać praca T. sinkl: Od filantropii do humanitaryzmu I humanizmu. Warszawa 1960, „Pux^M.

przez „humanizm” takie poglądy na świat, które stawiają człowieka w centrum zainteresowań, czyli światopoglądy antropocentryczne. Ponieważ doktryny religijne, mimo częstych głoszących co innego deklaracji, czynią osią swych zainteresowań nie człowieka, lecz bóstwo — są więc doktrynami teocentrycznymi i nie mogą sobie rościć prawa do miana światopoglądów antropocentrycznych, do humanizmu. Aby spośród różnych systemów wyróżnić systemy humanistyczne, trzeba określić bliżej, jaki to człowiek jest ogniskową danego poglądu. Gdy tak postawimy sprawę, to okaże się, że nie można uważać za doktrynę humanistyczną ani różnych biologizmów (typu np. darwi ni stycznego, freudowskiego czy rasistowskiego), ani też wszelkich innych pseudohumanizmów, które dostrzegają w człowieku tylko jakiś jeden aspekt.

Autentyczny humanizm — a takim jest dzisiaj jedynie humanizm marksistowski — musi rozumieć człowieka w sposób wszechstronny i historyczno-społeczny. Wszechstronny — to znaczy uznawać nieograniczony, pełny rozwój osobowości ludzkiej i jej wyzwalanie się z wszelkich alienacji; do takiego właśnie stanu człowieka zmierza marksizm realizowany w praktyce jako ustrój komunistyczny. Historyczno-społeczny charakter istoty człowieka oznacza zaś, że nie jest ona czymś wiecznym, niezmiennym, raz na zawsze danym, lecz że podlega rozwojowi, przede wszystkim w zależności od sytuacji społecznej. Marksizm odcina się więc od doktryn indywidualistycznych, które rozpatrują człowieka w oderwaniu od innych ludzi i wpływów otoczenia społecznego *.

9 Bliżej o tym zob. M. Fritzhand: CzŁowttrk. Humrnnum. mormino4&> Warszawa 1961 (szczególnie rozdz. 3 ..Istota człowieka ta uKeiu Marksa”).

24?