P1190192 (2)

294 KRAJOBRAZY WIEJSKIE

zabudowy (mieszkalnej, gospodarczej), a tylko w sporadycznych przypadkach szerszy kontekst osadniczy. Tymczasem wieś okresu wcżesnopaństwowego, podobnie jak w czasach nam współczesnych, to również jej otoczenie, którego element) stanowią m in grunty uprawne i dawne ich podziały, szlaki komunikacyjne. cmentarze czy kościoły. Wszystkie one pozostawały wobec siebie w określonych relacjach (przestrzennych, funkcjonalnych, chronologicznych), toteż każdy z nich powinien być analizowany w kontekście pozostałych.

Innym problemem, z jakim od lat borykają się archeolodzy, jest określanie chronologii znalezisk. W przeciwieństwie do ośrodków miejskich, zróżnicowanych pod względem kultury i statusu, a niekiedy 1 etnosu zamieszkujące) je ludności, czas, w przypadku osad wiejskich, miał inny wymiar. To nie moment pojawiania się nowych wytworów i przemiany kultury materialnej, ale stabilność utrwalonych systemów społeczno-kulturowych, trwałość i niezmienność struktur osadniczych charakteryzuje wiele średniowiecznych osiedli. Czas wiejski regulowały i utrwalały powtarzające się przemiennie zjawiska przyrody. Jest on zatem cykliczny, a jego elementy składowe określały codzienne zajęcia gospodarskie, nade wszystko zaś rytm prac polcrwych, do których ludzie dostosowywali swe życie codzienne. Sprzyjało to stabilizacji, a niekiedy wręcz petryfikacji nie tylko wzorców osadnictwa, ale i elementów kultury materialnej. Na wsi częściej niż w ośrodkach miejskich obserwujemy więc świadectwa „długiego trwania" (P. Braudel 1971), znajdujące odbicie w porównywalnych (pod względem wieku. pici, liczebności, rodzajach schorzeń itp.) populacjach kopalnych — zarówno tych wczesnośredniowiecznych, jak i nowożytnych. Użytkowane w DC w„ wydrążone w lessie jamy gospodarcze, odkryte podczas badań archeologicznych w Kłeczanowie koło Sandomierza, po ponad 1100 latach znajdują nadal odpowiedniki o niecałe 2 km od miejsca badań, a opisana w inwentarzach z XIX w. chałupa wiejskiego biedaka, .z chrustu w słupy gliną wyiepiona" (L.P. Słupecki 1997 37), konstrukcyjnie przypominała zapewne chatę z wieku IX. odkrytą nieopodal kościoła parafialnego.

jP przypadku osad wiejskich pojęcia takie jak .wczesne średniowiecze'", „późne średniowiecze* czy jłoważytność" mają więc inny wymiar. Na cmentarzach czy osadach wiejskich brak jest często ćharałnerystycznyc h dla miast znamion przejścia z jednego okresu do drugiego, które znajdowałyby odbicie w kulturze materialnej Przez dekady i stulecia budowano podobne domy. użytkowano takie same narzędzia, a na cmentarzach przykościelnych przy-Izywało podobnie wyposażonych pochówków. Stąd w wielu przypadkach ścisłe cezury między .wczesnym* a .późnym* średniowieczem niekoniecznie muszą znajdować odzwierciedlenie w przemianach wzorców kultury 'materialnej czy duchowej.

a* poatur regionu Cap. U Mtynanfca-kaletynuwa 1967, A. Kunysz 1966, A. Rozwałka 1999). Oddzielna Bjjgg —ao»Q» ptM «yiaHycmr (por; Ł PothnAafca 1971. J. Dowłai red. 1985). Cenna dla archeologów ^kswdwrawanaredreiwrlecznycłipalmonografu Karola Modzelewskiego (2000). «pe«l ąnapniw ai| Mam ptaaaarakMgo

p Co to oznacza dla archeologii? Przede wszystkim, że datowania oparte na znaleziskach artefaktów ze stanowisk wiejskich mogą być mylące w oderwaniu od kontekstu i od innych wyznaczników chronologii. Dotyczy to zwłaszcza obszarów, gdzie .nowe” nie docierało, bądź z trudem torowało sobie drogę. Opinię tę wspierają wyniki badań Włodzimierza Hołubowicza 0950) nad garncarstwem wiejskim zachodnich terenów Białorusi. Jeszcze w XX w. funkcjonowały tam ośrodki, w których naczynia produkowano ręcznie na kole tymi samymi technikami, co we wczesnym średniowieczu. Przyczyny tego stanu rzeczy były różne: konserwatyzm garncarstwa, tradycja przekazywania umiejętności garncarskich z pokolenia na pokolenie, a także to, że nauce techniki toczenia trzeba było poświęcić wiele czasu, niekiedy nawet wyjechać w tym celu do innego ośrodka. W tej sytuacji wielu garncarzy wolało doskonalić techniki tradycyjne, aniżeli podejmować od podstaw trud żmudną nauki.

Osady wiejskie: jak je postrzegamy?

Osady wiejskie okresu wcżesnopaństwowego, oglądane przez odkrycia archeologiczne, to najczęściej trwałe punkty osadnicze (obiekty) identyfikowane w terenie. Występują one pojedynczo lub w koncentracjach - od kilku do kilkunastu (rzadziej więcej) obiektów. Lokowano je w nawiązaniu do elementów środowiska geograficznego, takich jak dostęp do wody, rodzaje gleb czy obecność bądź brak lasów. Najważniejsze z punktu widzenia perspektyw rozwojowych były wszakże dogodne warunki hydrograficzne. Od nich uzależniona jest bowiem hodowla — jedna z głównych dziedzin codziennej aktywności człowieka. Rzeki i jeziora, stanowiące dogodne szlaki komunikacyjne, były też dodatkowym źródłem zaopatrzenia w pożywienie (ryby). Dlatego we wczesnym średniowieczu kolejne osady zakładano wzdłuż tych samych rzek lub w ich bezpośrednim sąsiedztwie (ryc. 12.1). Często sieć wodna wyznaczała .kręgosłup' osadnictwa, wokół którego wyrastały kolejne punkty zasiedlenia. Na Niżu Polskim - w rejonach szerokich dolin rzecznych - chętnie zajmowano pod osadnictwo piaszczyste kępy, podczas gdy w Polsce południowej częściej widoczna jest ich lokalizacja na stokach krawędzi dolin. Tylko nieliczne sytuowano w bezpośrednim sąsiedztwie największych rzek - Odry i Wisły. Wynikało to nie tylko z potrzeby zabezpieczenia się przed powodzią, ale również z faktu, że na Wysoczyznach była zdecydowanie lepsza jakość gleb (Z. Podwińska 1971).

Z badań zrealizowanych w południowo-wschodniej Polsce wynika, że preferowano tam przede wszystkim czamoziemy na lessach oraz pylasto-zbielicowane gleby - np. w przypadku Roztocza (A. Kunysz 196®. Natomiast obszary piaszczyste, jakie występują powszechnie w widłach Wisły i Sanu, długo nie były •Wykorzystywane rolniczo. Tymczasem nowsze badania, zrealizowane na terenie osad znajdujących się w obrębie najstarszych parafii archidiakonatu lubelskiego, ujawniają sytuację bardziej zróżnicowaną. Odnotowano, że np. w parafii jaro-