P1260084

w Cambrai i Arras. Takie i w katedrze w Bourges pojawia się triada okienna z rozetą. Nie rozpatruję tutąj odrębnego problemu, jaki stanowi ukształtowanie ścian szczytowych trzema otworami, taka bowiem kompozycja ma swą odległą przeszłość i przez cały gotyk nie traci aktualności. W zasadzie w okresie klasycznym układ triforialny został zarzucony na rzecz biforialnej kompozycji zastosowanej w Chartres, która następnie w Reims rozwinęła się w klasyczne okno dwudzielne z rozetalnym maswerkiem.

Rozwiązaniom trójdzielnym pozostąje wierna architektura angielska poczynąjąc od romanizmu (katedra w Durham), poprzez Early English i De-corated Style (katedry w Canterbury, Lincoln, Sali sbury, Ely aż po Wells i Winchester). To, co na Kontynencie zostało przez fazę klasyczną wyparte, a mianowicie okienna triada na rzecz wielkiego okna obejmującego całą szerokość ściany, pozostało aktualne w Anglii jako odpowiadąjące bardziej drobiazgowo członowanej architekturze. W fazie decorated zamiast okiennej triady stosowany był często motyw okna flankowanego dwiema wnękami. Obok strasburskiego projektu „D" jako możliwe wzorce dla krakowskiej triady uwzględniać trzeba przykłady z architektury angielskiej, tam bowiem taki motyw jest bardzo rozpowszechniony. Gdyby szukać bliższych podobieństw, trzeba by wymienić układ partii okiennej w nawie bocznej katedry w York, czy też ukształtowanie ściany szczytowej kaplicy św. Ethelreda w Londynie⁸⁰. Pewne odosobnienie motywu triady w strasbur-skim projekcie „D", jak i podobne odosobnienie kompozycji kondygnacji okiennej w katedrze wawelskiej wskazuje, iż podobieństwa między nimi wynikać mogą ze wspólnych angielskich źródeł, albo też dlatego, że dla obiektów angielskich i strasburskiego projektu „D” wspólnym źródłem była paryska architektura stylu dworskiego z lat czterdziestych XIII wieku⁸¹.

9) Strasburg. Francja. Katedra. Fragment projektu „D*. Kraków. Katedra. Schemat kondygnacji okiennej chóru

W ukształtowaniu kondygnacji okiennej, obok motywu triady, zwraca także uwagę przedłużenie okna wnęką aż do gzymsu międzykondygnacyj-nego. Przed konserwacją to przedłużenie przebiegało w sposób ciągły, bez motywów maswerkowych w górnej strefie tej ślepej wnęki okiennej. W ten sposób silniej zaakcentowana była znaczna wysokość tak przedłużonego okna; nie starano się nawiązać do motywu triforialnego poniżej okna właściwego. Niemniej jednak ten sposób przedłużania okna wywodzi się z przekształceń w obrębie trifo-rium. Jego przeszklenie powodowało w sposób naturalny przedłużanie okna w dół aż po strefę trifo-rium. Stawało się wtedy ono dolną częścią okien, by ostatecznie w chórze katedry w Le Mans zaniknąć na rzecz jednolitych wysokich okien. Z drugiej zaś strony w fazie poklasycznej pojawiła się tendencja do ograniczenia silnego kondygnacyjnego działania triforium na rzecz włączenia go w kompozycję okienną, tak jak to było w katedrach w Clermont-Ferrand czy Narbonne, gdzie arkadki triforium zawierają się w szerokości okien, w pozostałej zaś części triforium przybiera formę ganku zakrytego⁸². Jednym z wcześniejszych przykładów, gdzie te doświadczenia zostały wykorzystane dla wprowadzenia przedłużonego wnęką okna, jest kościół Mariacki w Lubece, o czym w związku z katedrą wawelską przypomniał T. Węcławowicz. Wskazał on również na podobne poklasyczne rozwiązania w architekturze alzackiej⁸³.

W katedrze wawelskiej ściana wschodnia otwiera się na obejście dwiema arkadami. Jest to rozwiązanie dość typowe przede wszystkim dla architektury kontynentalnej, bowiem w Anglii spotyka

si częściej otwarcie trzema arkadami. Rozpo-w zechnienie się wschodniego zamknięcia chóru pi.ścianą wywołane zostało w znacznej mierze m '/liwościumi wspaniałogo elewacyjnego ukształ-t. .ania tej prostej ściany wschodniej z oknami wili iżowymi i dominującym akcentem wielkiej roze-t inko celu tunelowej przestrzeni katedry z długim i órem, tak jak to było w Laon. Z tej tradycji wodzi się ukształtowanie ściany wschodniej 1 tedry wrocławskiej⁸⁴.

W katedrze krakowskiej zrezygnowano z elewa-< jnego potraktowania ściany wschodniej. Nad i iżliwości fasadowego jej ukształtowania przedło-: ne zostały efekty przestrzenne, wynikąjące ze implikowanego charakteru sklepień wschodnie-przęsła chórowego. Nowy i jak na ten czas nie-itykany sposób zakomponowania tej części skle-cnia polega na podziale prostokątnego pola na :.y mniejsze pola trójkątne, których wspólny erzchołek wypada na osi ściany wschodniej, ten sposób kompozycja sklepienia została powią-ina z konsekwentnie prowadzonym przez obie mdygnacje dwudzialem wschodniej ściany chóru, ■m samym zaś członowanie kondygnacji okiennej ścianie wschodniej upodobniło się do systemu odziałów na ścianach bocznych. W każdym polu yznaczonym lukiem tarczowym sklepienia znala-lo się okno flankowane dwiema wnękami. Kształt rzęseł spowodował, że pola wydzielone sklepienia-ni na ścianie wschodniej są węższe od tych na ścianach bocznych, czego następstwem było zwężenie •vnęk flankujących okna ściany wschodniej. Jest to pewna kompozycyjna niekonsekwencja, która we wnętrzu katedry zbyt silnie się nie narzuca, przy ukośnym zazwyczaj oglądaniu ścian bocznych, świadczy jednak o tym, że realizacja chóru nie przebiegała według jednego ostatecznego projektu sporządzonego w roku 1320, czy u samych początków budowy. Można przypuszczać, że gdyby projekt pierwotny zawierał zarówno rzut poziomy, elewacje oraz rzut poziomy sklepień, wówczas dla stworzenia koherentnej całości z zasadą dwudzia-łu ściany wschodniej i tripletu w postaci okna i flankujących wnęk konieczne byłoby oparcie rzutu poziomego na systemie przęseł o proporcjach 1:2. Dlatego wypada zgodzić się z opinią Jerzego Pietrusińskiego, iż poczynąjąc od kondygnacji okiennej nastąpiła modyfikacja pierwotnego projektu. Przyczyną tej modyfikacji miała być zmiana składu warsztatu budowlanego, w którym przowa-gę uzyskała grupa nowych wykonawców. Zmiana ta miała miejsce już za rządów biskupa Jana Grota⁸⁵.

Ścisły kompozycyjny i stylistyczny związek górnych partii ścian ze sklepieniem pokazuje, że zmiana projektu miała miejsce przy przejściu od kondygnacji arkadowej do kondygnacji okiennej. Jeśli kompozycyjne problemy pojawiły się z powodu dwudziału ściany wschodniej i nieprzystosowania do tej zasady już od początku układu przestrzennego, można wobec tego wysunąć przypuszczenie, iż w pierwotnym projekcie zasada dwudziału w strefie okiennej nie była przewidywana, co w dalszej konsekwencji prowadzi do wniosku, że i forma sklepień przęsła wschodniego nie była zaplanowana w tym kształcie, jak ją zrealizowano. W tej sytuacji wydaje się prawdopodobne, iż projekt pierwotny także i w rozwiązaniu ściany wschodniej mógł być bliski ukształtowaniu analogicznej części w katedrze wrocławskiej, a więc z wykorzystaniem motywu okna na osi.

Hipoteza o modyfikacji pierwotnego projektu pozwala lepiej zrozumieć zróżnicowanie formalnej struktury w chórze katedry wawelskiej, ale także i ściślej powiązać proces budowlany ze zmieniającą się sytuacją historyczną. Jeśli o rozpoczęciu budowy nowej katedry i o wyborze dla niej właściwej formy decydował biskup Nanker, i jeśli dokonany wybór był manifestacją pewnej postawy, to usunięcie Nankera z Krakowa do Wrocławia mogło się wiązać ze zmianą formy w ten sposób, nby osłabić lub zatrzeć to, co określonym wyborem manifestował biskup w momencie rozpoczynania budowy. Hipotetyczna rekonstrukcją założeń projektowych z roku 1320 pokazuje, że wzór katedry wrocławskiej mógł być w tym pierwotnym projekcie obowiązujący nie tylko w odniesieniu do bardzo ogólnej dyspozycji układu przestrzennego. Przypisanie w katedrze wawelskiej strefy okiennej i sklepien-nej do następnej fazy modyfikującej pierwotny projekt, zmniejsza formalną odległość między katedrą wrocławską i wawelską w jej częściach najwcześniejszych. Chodzi tu nie tylko o związki z XIII--wiecznym chórem wrocławskim, ale także z częściami, które rozpoczynały przebudowę korpusu nawowego: partią podwieżową i zaczątkiem wschodnich filarów korpusu. Podobnie jak w katedrze wawelskiej, tak i tu w profilowaniach najwcześniejszych części korpusu katedry wrocławskiej zaznaczyły swą obecność formy poklasyczne i redukcyjne. Modyfikacja form katedry krakowskiej poszła w kierunku zaprzeczenia związkom z pierwowzorem wrocławskim. Dokonało się to przez zarzucenie stylistyki poklasycznej i redukcyjnej, na rzecz form rayonnant. Dopiero tę modyfikację można by ewentualnie traktować jako nadającą katedrze cechy kościoła królewskiego. Brak jednak w sklepieniach chóru zwornika z herbem królewskim wobec pełnego zestawu odnoszącego się do biskupstwa: ze św. Stanisławem i św. Wacławem jako patronami katedry oraz z herbem Rawicz biskupa Jana Grota, zmusza do sceptycznego traktowania nawet tak ostrożnej hipotezy. W takim razie modyfikację pierwotnego projektu widziałbym jako zmianę o charakterze bardziej estetycznym, polegającą na zastąpieniu surowej