P3270064

HV    MORFOLOGIA POWIEŚCI REALISTYCZNEJ

chlew, Świnia, brudna sukmana, podarte buty, kołtuniasta czupryna. Bohaterowie nie są urodziwi, mają twarze o gru. bych rysach, poryte zmarszczkami i bruzdami. Ale dzięki temu stają się one atrakcyjne dla pisarza, pozwalają odejść od stereotypowych opisów „szlachetnych rysów”, „koralo-wych warg”, „lazurowych oczu” itd. (analogiczne zjawisko występuje w ówczesnym malarstwie, np. u Aleksandra Gierymskiego i Józefa Chełmońskiego). „Malarskość” nie jest jednak najsilniejszą stroną języka Prusa. Nadmierna lakoniczność i konkretność opisu, konsekwentne unikanie żywszej metaforyki, ascetyzm w posługiwaniu się epitetami — wszystko to nie pobudza w wyobraźni czytelnika intensywniejszych doznań estetycznych.

Jeśli idzie o język postaci, przyjęto zasadę typowości socjologicznej; bohater posługuje się językiem swojej warstwy społecznej. W ten sposób rozróżnia się mowę arystokraty, chłopa, Żyda, subiekta, urzędnika, służącej itd. Położenie nacisku na reprezentatywność socjologiczną powo I duje zatarcie się granic regionalnych między gwarami, I a cechy gwarowe języka są nacechowane przede wszystkim I społecznie. Bohaterowie Placówki mówią więc językiem I nie Lubelszczyzny czy Mazowsza, ale językiem „chłopskim”, I „ludowym".

Wprowadzenie do powieści języka pozaliterackiego od-1 bywa się poprzez stylizację wypowiedzi bohaterów. Obra-1 żuje ona ich mentalność, ich sposób wyrażania poglądów I i emocji, pojęć i wyobrażeń. Pisarze nie nadużywali przy I tym elementów języka stylizowanego — gwary lub żar-1 gonu, chociaż wykorzystywali różne jego właściwości; I wprowadzali do pojedynczych wypowiedzi dwa—trzy wy-1 rażenia gwarowe, eksponowali zwroty emotywne, zakló-1 cali szyk zdania — iw ten sposób osiągali efekt czystej I ludowej mowy. Dla przykładu można przytoczyć rozmowę między Ślimakami '.

—    Posuń się, Jagna No... posuńże się trochę...

—    Pójdziesz ty, pijaku, pókim dobra...

—    Gdzież mam pójść?

—    Idź na gnojowisko albo do chlewa, bo tam twoje właściwe miejsce [...] Zachciało ci się rządów, to se rządź, ale ode mnie wara ci, ty opoju!... Wygrażałeś mi biczyskiem, poczekaj, nie daruję ci tego... (s. 45).

Prus zatem najchętniej wykorzystuje leksykalne i składniowe właściwości gwary. Używa takich wyrażeń, jak: rychtyk, hołociuch, jużci, ino, nijaki, zawdy, okrutny pieniądz, molestować. Znacznie rzadziej wydobywa fleksyjne cechy gwary (zobaczyta, te Niemce, kup se, bydle, noma = nam), jeszcze rzadziej fonetyczne (ślachta, kondel, wszyćkie. ostać).

Umiejętnie stosowana stylizacja, a z polskich pisarzy okresu pozytywizmu udawała się doskonale tylko Sienkiewiczowi i Prusowi, niesłychanie wzbogaca wartości artystyczne języka. Głównie dzięki niej utwór realistyczny przestaje być „przezroczysty”, zaczyna odznaczać się zauważalnym wyraźnie „uporządkowaniem naddanym” i pełnić funkcję estetyczną.

Stylizacja świadczy ponadto o wielkiej sprawności Prusa (w porównaniu z doświadczeniami pisarzy poprzednich generacji) w bezpośrednim prezentowaniu ekspresji bohaterów, w rozwijaniu urozmaiconych form dialogu, monologu, a nawet pojawiającego się od czasu do czasu monologu wewnętrznego i mowy pozornie zależnej. Ta forma z kolei zbliża narratora, a tym samym odbiorcę, do świata przedstawionego, a język narracji do języka bohaterów, chociaż nie ma tu jeszcze stylizacji totalnej, jaką spotkamy później w Chłopach Władysława Reymonta i w wielu innych utworach młodopolskich.

Styl Placówki wskazuje z jednej strony na znaczny rozwój gatunku powieściowego w zakresie pomnażania i urozmaicania form podawczych, z drugiej — na zharmonizo-