P4290134

HISTORIOGRAFIA 18 LAT NIEPODLEGŁEJ się przekonanie, iż właśnie to stulecie jest kluczem do naszej nowoczesności. Kiedyś w ten sposób myślano o oświeceniu, ale to przeświadczenie należy do przeszłości. Specjaliści od oświecenia prowadzą bardzo wartościowe, szczegółowe badania historyczne, lecz już bez roszczeń do tego, by ich epoka miała odgrywać wyróżnioną rolę w tradycji życia społecznego i kulturalnego Europy. W Polsce odwrót od XIX w., akcentowany niekiedy w decyzjach ciał władczych środowiska naukowego, jest niewątpliwie zastanawiający i niepokojący.

W ostatnim czasie rozwija się zainteresowanie dwoma zaniedbanymi dotąd polami badawczymi. Prowadzone są cenne badania, nie tylko przez historyków społecznych czy politycznych, także przez historyków literatury, nad oświeceniem postanisławowskim. Kiedyś okres ten był niedoceniany, wciśnięty między czasy Krasickiego i króla-mecenasa Stanisława Augusta a romantyzm. Dziś widzimy, że przedstawiciele tej epoki wnieśli wiele wartości odświeżających wrażliwość literacką i poszerzających krąg form pisarskich; dostrzegamy też, że tworzyli wspólnotę pokoleniową z wczesnymi romantykami. Klementyna Tańska urodziła się w tym samym roku, co Mickiewicz (1798) i do końca życia pozostała wierna ideałom estetycznym i pedagogicznym oświecenia. Oprócz osławionych „klasyków warszawskich” kształtowali literaturę tej doby przedstawiciele nurtu legionowego, gorzko doświadczeni żołnierze i umysły epoki napoleońskiej (Józef Wybicki, Cyprian Godebski, Kantorbery Tymowski). Bardzo twórczy i kulturalnie znaczący okazał się nurt puławski. Gdyby nie pojawił się Mickiewicz, a w ślad za nim grupa ofensywnych romantycznych krytyków w Warszawie (od 1825 r. Maurycy Mochnacki, Michał Grabowski), to zwrotu w literaturze polskiej dokonaliby ludzie z puławskiego środowiska Czartoryskich, którym patronowali księżna Izabela, Julian Ursyn Niemcewicz, Jan Paweł Woronicz. Wtedy nasza literatura okresu romantyzmu byłaby w swym charakterze światopoglądowym i estetycznym dużo bardziej podobna do włoskiej czy francuskiej.

Druga ważna kwestia to, jak ją pięknie nazwał za Norwidem wybitny badacz Janusz Maciejewski, „literatura południa wieku”, a więc dwudziestolecie poprzedzające pozytywizm. Wielki romantyzm emigracyjny kończy się około 1849 r., kultura Wielkiej Emigracji przeżywa kryzys, główne ośrodki żyda kulturalnego przenoszą się do kraju. Dzisiaj widzimy bardzo wyraźnie wartości literatury krajowej, jej specyfikę, wyraźną odrębność w stosunku do wielkiego romantyzmu emigracyjnego. Nie możemy dłużej dewaluować literatury, której poziom wyznaczyły takie znakomitości, jak Aleksander Fredro, Henryk Rzewuski czy Józef Ignacy Kraszewski. Przywracamy znaczenie dorobkowi Wincentego Pola, Władysława Syrokomli, Józefa Korzeniowskiego, Ludwika Sztyrmera, Narcyzy Żmichowskiej, Mieczysława Romanowskiego. Doceniamy też rozmaite procesy związane z przemianami i organizacją