PICT5856

8l-4

głoM-i. uczniowie fizycznie lub umysłowo odbiegający od normy czy leż wybitnie zdolni lub uczniowie sprawiający trudności wychowawcze. W warunkach życia szkolnego należy wystrzegać się jednak obserwowania niektórych tylko uczniów kosztem pozostałych. Warto pamiętać, że każde dziecko przedstawia bogato wyposażone żywe laboratorium, w którym każdy nauczyciel znajduje dla siebie COŚ interesującego. Tym czymś jest zwłaszcza to. co stanowi wartość niepowtarzalną, charakterystyczną jedynie dla danego ucznia, co różni go choć w małym stopniu od innych.

„Nieobsernowaine” aspekty przedmiotu obserwacji

W przejawach zachowań osób obserwowanych można „dopatrzeć się” również pewnych procesów poznawczych i cech osobowości (por. Z. Skórny, 1965, s. 269 271). Wśród procesów poznawczych wymienia się. takie jak: pamięć, uwa-ea. wyobraźnia, myślenie, mowa, zdolność czytania, pisania, malowania i inne. Do cech osobowości należą m.in. nawyki i przyzwyczajenia, zainteresowania i upodobania. potrzeby i motywy, a zwłaszcza postawy i uspołecznienie. Słusznie zwraca się uwagę, że ani procesy poznawcze, ani cechy osobowości nic są dostępne w obserwacji bezpośredniej. Można jedynie o nich wnioskować (domyślać się). Dlatego wielu psychologów twierdzi, że np. nastawień lub motywów leżących u podstaw obserwowanego zachowania nie sposób badać za pomocą obserwacji.

Tymczasem ograniczenie jej przedmiotu tylko i wyłącznie do czysto zewnętrznych przejawów zachowania się osób obserwowanych, jak rozmaite ruchy i gesty, czy do jedynie „obscrwowafnych” faktów, zubożyłoby znacznie metodę obserwacji. Umożliwiłoby koncentrowanie się podczas obserwacji tylko i wyłącznie na czynnościach zewnętrznych samych w sobie, nic zaś na ich treści psychologicznej. która przede wszystkim interesuje nauczyciela. Rzecz jasna, obserwator musi zdawać sobie sprawę, że „akt zewnętrzny nic jest bezpośrednio identyczny z operacją wewnętrzną i dlatego nie określa jej jednoznacznie” (S.L. Rubin-sztejn, 1962. s. 53). Owa treść psychologiczna jest dostępna obserwatorowi pośrednio poprzez obserwację „faktów obiektywnych”. Toteż może on uczynić przedmiotem obserwacji zarówno czynności zewnętrzne, jak i odpowiadające im treści psychologiczne.

Z powyższego powodu np. badacz, zajmujący się problemem trudności wychowawczych, nic musi ograniczyć się wyłącznic do ich czysto zewnętrznego opisu. Może i powinien określić przejawy obserwowanych trudności w języku psychologicznym, wnikając w ich powiązania i zależności. Nic wywiązywałby się jednak należycie ze swego zadania, gdyby zdecydował się uwzględnić w prowadzonej przez siebie obserwacji wszystkie możliwe aspekty trudności wychowawczych. a więc zarówno ich przejawy, przyczyny oraz sposoby przczwycię-

żania i zapobiegania im. Mógłby wtedy łatwo narazić się na różnego rodzaju uproszczenia i zgoła pochopne sądy. Poza tym nic wszystkie aspekty trudności wychowawczych dają się zaobserwować w równej mierze. Na pewno dużo łatwiej opisać przejawy trudności wychowawczych niż. ustalić ich przyczyny lub podpatrzeć sposoby ich przezwyciężania i zapobiegania im. Toteż, rozsądny badacz najpierw postara się poznać w wyniku obserwacji pr/.cjawy trudności wychowawczych. a następnie dopiero zająć się innymi związanymi / nimi aspektami. Przy czym zdaje sobie sprawę, że na temat przejawów trudności wychowawczych potrafi z. pomocą obserwacji powiedzieć dużo więcej i w sposób bardziej pogłębiony niż. o ich etiologii, terapii czy profilaktyce. Byłoby jednak pewnym uproszczeniem zakładać, że w wyniku obserwacji można zbadać wyłącznic przejawy trudności wychowawczych, a nic także np. ich przyczyn.

Dokładne określenie przedmiotu obserwacji nic jest na pewno rzeczą łatwą. Określa go bliżej cel badań, jaki przyświeca obserwatorowi. Cel len osiąga się w wyniku obserwacji poprzez postrzeganie różnego rodzaju faktów, zjawisk czy zdarzeń. Niekiedy wystarczy obserwować zaledwie kilku uczniów, aby uzyskać wystarczająco uzasadnione uogólnienia w stosunku do całej klasy. Jak już wspomniano, zbyt szeroki zakres problemów, jaki zamierza się rozwiązać za pomocą obserwacji, może okazać się zawodny. Można łatwo przekonać się o tym choćby na podstawie skrupulatnie opracowanych arkuszy obserwacyjnych. Okazały się one mało skuteczne właśnie z powodu zbyt drobiazgowego wyliczania przeróżnych fonu i cech zachowania się, jakie koniecznie zalecono uwzględnić w obserwacji. Nicrz.adko wskutek zbyt rygorystycznych zaleceń stawianych obserwacji odnośnie do jej przedmiotu, stała się ona — wbrew wszelkim oczekiwaniom — metodą najmniej precyzyjną i najbardziej narażoną na pomyłki. Jeszcze dziś pod wieloma względami stwarza ona niekiedy pozory naukowości. Swą pseudonaukową funkcję spełnia w zasadzie tam, gdzie nic określa się w sposób precyzyjny tego, co ma ona naprawdę badać - zgodnie z realnymi jej możliwościami. Tak więc przedmiot jej badań nie może być ani zbyt szeroki, ani też zbyt wąski. Ma on z jednej strony uwzględniać istotne problemy badawcze, a z drugiej liczyć się z możliwościami poznawczymi, jakie rzeczywiście przysługują obserwacji jako jednej z metod badań pedagogicznych.

59