pic 11 06 141725

46 Zofia Milosek [41

46 Zofia Milosek [41

muskuły, rzuca dyskiem, jest pierwszym w swojej klasie jako biegacz, na pamięć umie długie, piękne wiersze! — broniła przyjaciela zarumieniona i podniecona Manon.

Dowodów „barbarzyństwa” boszów dostarcza dziecku ojciec w opowiadaniu o wojnach Gotów z Gallami. Zapas wiedzy historycznej, jaką posiada Manon, pozwala na zbijanie argumentów ojca poprzez przywołanie epizodów z dziejów Francji, np. z okresu Rewolucji, które oglądała na obrazach. Na jednym z nich:

Jacyś bandyci, którzy mieli na piersiach napis: „Śmierć tyranom!" — za włosy wloką piękne panie, małe strojne dzieci, niosą na włóczniach głowy ludzkie!...

Replika poskutkowała, bo matka dziewczynki kończy jej „historyczną edukację” sentencją: „Wojna jest zawsze wielką zbrodnią, a ludzie wtedy stają się dzicy i okrutni”. Ogólnikowość tej formuły potwierdza tylko intuicje Manon co do wrodzonej dobroci „miłego Hansa”.

Wiedziała bowiem, że nazwa boche jest niczym innym, jak tym „starym pudłem”, którym stangreci eleganckich powozów nazywali furmanów konnych autobusów. Zwykłe żartobliwe, szydercze lub złośliwe przezwisko”¹.

Zacytowany fragment prezentuje istotne cechy modelu świata powieści Ossendowskiego, w którym stereotyp jawi się jako podstawowa kategoria mediatyzująca opozycje semantyczne. Obraz inicjacji na poziomie infantylnym można uznać ponadto za paraboliczny odpowiednik rzeczywistej komunikacji między autorem a czytelnikiem, jaka dokonuje się na kartach powieści i w której czytelnik jest obiektem autorskiego „wtajemniczania”. Tematem owego „wtajemniczania” — jak zadeklarował sam autor w wywiadzie prasowym — są możliwości pokojowego współżycia krajów Europy, zarysowane w momencie powstania Ligi Narodów. Utwór o Lidze Narodów nazwany został powieścią, którą to etykietę gatunkową potwierdza jego pełny tytuł (Pięć minut do północy. Powieść). Taki wybór gatunku pozostaje nie bez znaczenia dla zapowiadanych treści: sugeruje włączenie ich w system wyrażania literackiego o ustalonej konwencji; z drugiej strony usprawiedliwia wymagania czytelnika, którego podstawowe intuicje na temat „powieściowości” utwór winien spełnić. Ten kontrakt między autorem a czytelnikiem zadeklarowany podwójnie: w planie zawartością utworu-t w? planie jego wyraże-nją — pozwala na rekonstrukcję powieściowego modelu świata, a następnie na konfrorrtację^elćiplicytnie wyrażonego zamiaru autora i sposobu jego~realizacjirTćtóry wyznacza rzeczywisty model lektury utworu. Droga od fabuły do powieściowego modelu świata, a dalej do kodu

„legalizującego” ów model zarówno w praktyce pisarskiej, jak i w doświadczeniu lekturowym, wyznacza kierunek naszej analizy, której przyświecać będzie formuła Pierre’a Machereya: „Sztuka jest dziełem nie »człowieka w ogóle«, ale tego, który ją wyprodukował, a ów producent także nie jest centralnym podmiotem tej kreacji: on sam jest tylko elementem pewnej sytuacji czy pewnego systemu”².

2

Realizacja projektu autorskiego przyniosła powieść zbudowaną z sumy epizodów, usytuowanych czasowo na przestrzeni kilkunastu lat, których centrum stanowi pierwsza wojna światowa. Łączy te epizody międzynarodowa grupa powieściowych bohaterów: Anglik, Francuzka, Niemiec, Rosjanin, Amerykanin, Polak. Dwa kolejne ich spotkania: najpierw jako dzieci, później jako dobrze zapowiadających się młodych ludzi, wyprzedzają okres wojny, w którym to momencie następuje rozszczepienie wątku na losy poszczególnych postaci. Sytuacja powojenna zbudowana jest symetrycznie do przedwojennej: dwa następne spotkania wprowadzają znów międzynarodowy zespół postaci; ich indywidualne dzieje stwarzają pretekst do konfrontacji poglądów i sformułowania powieściowej idei pacyfizmu.

Osią tak zbudowanej fabuły są dzieje Manon de Chevalier — dziedziczki „kultury setek pokoleń, głębokiej myśli francuskiego narodu” [s. 76], obracającej się w kosmopolitycznym gronie przyjaciół. Kandydatka na damę z wielkiego świata (takie są marzenia małej Manon) okazuje się kobietą „nowoczesną”: studiuje medycynę, a w czasie wojny wyrusza na front jako sanitariuszka. Niemcy, do których przedstawiciela, Hansa von Essen, Manon czuła w dzieciństwie nieukrywaną sympatię, stają się w momencie wojny najgroźniejszymi wrogami jej ojczyzny, brutalnie gwałcą „kwintesencję francuskiego geniuszu”. „Poczciwy Hans” zmienia się w „krwawego i drapieżnego Niemca” [s. 169]; jako dowódca lodzi podwodnej bez skrupułów atakuje okręty cywilne. W wojnie uczestniczą też inni towarzysze Francuzki — Anglik Joe w roli dyplo-maty-szpiega, Rosjanin Borys jako oficer carski, Polak Alfred Małachowski jako legionista. Manon zgwałcona na froncie przez pruskiego oficera rodzi syna, przedtem jeszcze zyskując u rannych miano „świętej”: nie imają się jej kule wroga. Dziecko to (ślepe) wychowuje sama, po wojnie kończy studia i zostaje lekarką w Genewie, gdzie spotyka beznadziejnie chorego Hansa von Essen. Obowiązek zawodowy zwycięża narodowe ura-

1

A. F. Ossendowski, Pięć minut do północy, Poznań 1928, s. 8, 10. Przy następnych cytatach z tej powieści numery stronic podajemy w tek cie.

2

P. Macherey, Pour une theorie de la production litteraire, Paris 1966, s. 84 (przekł. mój — Z. M.).