pic 11 06 142338

112

Odpowiedzialność i styl

Rene czy na Obermanna. Istotnie, marzenie i jego namiastki niewielką odgrywają rolę w życiu bohaterów Balzaka. Mało brakuje, żeby traktowali je z pogardą D. H. Lawrencea, który porównuje marzenia do od- | padków w śmietniku i uważa za dziwną aberację nie to, że można się nimi interesować, lecz to, że można im przypisywać jakąś wartość.¹⁸ Choć jednak zdecydowanie oddane działaniu, postaci Komedii ludzkiej nie są przez to mniej romantyczne, bądź dlatego iż socjologiczna funkcja bohatera zawsze implikuje pewien romantyzm jego natury, bądź też dlatego - jak to wskazuje Baudelaire, w tym wypadku, jak i we wszystkich innych wspólnie z Balzakiem zaangażowany w tę przygodę współczesności - że romantyzm jest „łaską niebios czy piekieł” pozostawiającą „wiekuisty stygmat” ¹⁹.

Tak czy inaczej - czy to szermierze cywilizacji, jak Benassis, czy zdobywcy, jak Rastignac - postaci Balzaka, gdy przychodzi im się zderzyć z kolczastą rzeczywistością, zostawiają najczęściej za sobą przeszłość nieco mglistą, niepewną lub trudną, pokrewną życiu ich poprzedników z pięknej epoki romantycznej, przeszłość, w której się ukształtowali i której piętno zachowują rozstając się z nią jednak bez żalu, przeszłość, dla której w mitologii klasycznej można by znaleźć odpowiednik w okresie zwanym okresem utajenia. Poprzedza on zawsze dla bohatera czas prób i czas » triumfu: Dionizos na górze Nysa, Apollo jako pasterz u Admetosa, Edyp przed spotkaniem Sfinksa, Achilles wśród kobiet na Skyros. Z tego punktu widzenia najbardziej pouczająca jest postać Vautrina jako typ człowieka zarazem zbuntowanego i twórczego²⁰, nieugiętego galernika zawsze wracającego na galery, a jednocześnie mądrego i biegłego realizatora, który w mroku trzyma w ręku nici skomplikowanych i wspaniałych machinacji.²¹

A więc ani bohater romantyczny, ani bohater współ-

Paryż, mit współczesny    115

czesny nie są zadowoleni ze stanu rzeczy, jaki stwarza im społeczeństwo. Ale gdy pierwszy odsuwa się od społeczeństwa, drugi postanawia je ujarzmić i tak romantyzm dochodzi do teorii splinu, modernite zaś do teorii władzy, a przynajmniej do teorii mocy. W przeistoczonym Paryżu Wiktora Hugo i Balzaka zjawiają się natychmiast postaci Enjolrasa i Z. Marcasa - pierwsi przedstawiciele typu dziewiczego rewolucjonisty, typu, zdaniem Curtiusa, specyficznie francuskiego -którzy nie pojmują władzy inaczej jak przyobleczoną w ów charakter bezlitosny i quasi pontyfikalny²², tak wyśmienicie sformułowany przez D. H. Lawrence’a. Baudelaire ze swej strony wyobrażał sobie, że samo sprawowanie władzy daje „jeśli nie cnotę, to pewną szlachetność postawy”.²³ Była to zapowiedź późniejszej koncepcji pisarza angielskiego: „Ktoś musi sprawować władzę i powinni posiadać ją ci, którzy mają wrodzony dar jej sprawowania i w których sakralny jej charakter budzi szacunek.” ²⁴ Ten „wrodzony dar” pokrywa się zdumiewająco z „niebiańskimi darami, których nie mogą udzielić praca ani pieniądze”, tymi darami, o których myśli Baudelaire, kiedy mówi o ustanowieniu „nowego rodzaju arystokracji” ²⁵. I znów myśl ta sprowadza się do Lawrencea: „Założymy zakon rycerski, w którym wszyscy będziemy książętami jak aniołowie. Trzeba, byśmy urzeczywistnili to marzenie, a przynajmniej, byśmy dali mu życie, sprawili, by zstąpiło na ziemię strzeżoną przez naszego odwiecznego ducha przebiegłości, rządzoną przez nasze dziedziczne zwyczaje sprzedaj-nego militaryzmu.”²⁸ Co zaś do Balzaka, by zamknąć cykl, wystarczy pamiętać, iż jest to człowiek, którego pierwszym - czy niemal pierwszym - utworem była Histoire impartiale des ]esuites, którą uważał za hołd „dla najpiękniejszego stowarzyszenia, jakie powstało kiedykolwiek”, i że jest on zarazem twórcą Vautrina i autorem Historii trzynastu, której początek dobrze pa-

8 Odpowiedzialność i styl