pic 11 07 014945

VIII. Miasta

Miasto i przybysze, zwłaszcza biedacy

Miasto nie utrzymałoby się przy życiu, gdyby nie wspomagały go nowe posiłki ludzkie. Przyciąga ono przybyszów. Garną się oni do jego blasków, do jego rzeczywistych lub pozornych swobód i wyższych płac. Przybywają także dlatego, że wsie lub też inne miasta nie chcą ich już i po prostu wyrzucają. Trwałe i solidne związki łączą biedne rejony imigracji i dobrze prosperujące miasta: Friuli i Wenecję (furlani, przybysze z Friuli, byli zatrudniani przy wykonywaniu ciężkich prac i jako służba domowa), Kabylię i korsarski Algier, do którego miejskich i wiejskich ogrodów przybywali górale z motykami, Marsylię i Korsykę, miasta Prowansji i alpejskich gavots, Londyn i Irlandczyków. Każde z ówczesnych wielkich miast miało mnóstwo rozmaitych źródeł imigracji.

W Paryżu w roku 1788 „prawie wszyscy ci, których nazywa się gens de peine, czyli ludźmi najcięższej pracy, przybyli z daleka. Sabaudczycy czyszczą buty, froterują podłogi, piłują drewno na opał; Owerniacy (...) prawie wszyscy są nosiwodami, a Limuzyńczycy murarzami; lyończycy są zazwyczaj tragarzami oraz nosicielami krzeseł [czyli lektyk]; Normandczycy to kamieniarze, brukarze i tragarze, naprawiają oni też fajansowe naczynia i handlują skórkami królików; Gaskończycy to perukarze i fryzjerczycy; Lotaryńczycy to domokrążni szewcy zwani łataczami. Sabaudczycy mieszkają na swoich przedmieściach, kwatery przydziela im zaś ich przywódca, starszy Sabaudczyk, który dogląda i poucza tę młodzież, póki nie dorośnie ona do wieku samodzielności.” Ówdzie zaś Owerniak, który nawołując skupuje na sztuki skórki królicze, a sprzedaje je hurtem, chodzi „tak obładowany, że szuka się [na próżno] jego głowy i ramion”. Wszyscy ci biedacy, jakby się zmówili, ubierają się u szmaciarzy na bulwarze Złomowym albo Białoskórniczym, gdzie wszystko można wymienić na wszystko: „jeden wszedł do budki czarny jak kruk, a wyszedł z niej zielony jak papuga.”³⁵

Miasta przyjmują nie tylko nędzarzy. Mają także swoją elitę przybyszów, z których ogołacają inne miasta, sąsiednie lub odległe: przybywają bogaci kupcy, mistrzowie i rzemieślnicy, o których usługi nieraz toczą się spory, najemni żołnierze, sternicy statków, sławni profesorowie i lekarze, inżynierowie, architekci, malarze... Można wskazać na mapie środkowych i północnych Włoch miejsca, z których w XVI wieku przybywali do Florencji czeladnicy i mistrzowie jej Arte della Lana; w poprzednim stuleciu ściągali oni do niej regularnie z odległych Niderlandów.³⁶ Podobnie można określić na mapie pochodzenie nowych obywateli takich ożywionych ośrodków miejskich jak Metz³⁷ lub nawet Amsterdam (w latach 1575—1614).³⁸ Za każdym razem można by zaznaczyć duży obszar związany z życiem danego miasta. Być może byłby to ten sam obszar, który wyznaczylibyśmy, określając promień jego stosunków handlowych, zaznaczając wioski, miasta i rynki, które akceptowały jego system miar, jego pieniądz lub jedno i drugie, albo też, jak się nieraz zdarzało, mówiły jego dialektem.

Była to rekrutacja wymuszona i nieprzerwana. Przed XIX wiekiem w miastach umierało więcej ludzi, niż się rodziło.³⁹ Jeśli miasto rośnie, nie może tego czynić tylko własnym sumptem. Również ze społecznego punktu widzenia potrzebuje przybyszów do najniższych posług; potrzebuje proletariatu, który szybko się zużywa i musi się szybko odnawiać, podobnie jak dzisiejsze gospodarki państw wysoko rozwiniętych potrzebują na swe usługi przybyszów z Afryki Północnej i z Portoryko. „Szumowina ze wsi staje się szumowiną miejską”, pisze Sebastian Mercier o paryskiej służbie domowej, armii liczącej, jak nam mówią, 150 000 ludzi.⁴⁰ Istnienie tego nędznego proletariatu jest znamienne dla wszystkich dużych miast.

W Paryżu jeszcze po roku 1780 umierało przeciętnie 20 000 osób rocznie. Z tego 4000 kończyło życie w szpitalu, bądź w Hótel-Dieu, bądź w Bicetre: ci zmarli, „zaszyci w szmatę”, byli grzebani w Clamart w zbiorowych dołach zasypywanych niegaszonym wapnem. Czyż mógł istnieć bardziej ponury widok niż wózek ciągnięty ręcznie, na którym co noc wywozi się zmarłych z Hótel-Dieu na południe? „Ksiądz w zabłoconej sutannie, dzwonek, krzyż”, oto prawdziwy kondukt biedaków. Szpital jako „Dom Boży? wszystko tu jest twarde i nieprzyjazne”, 1200 łóżek na 5000—6000 chorych: „nowo przybyłych kładzie się obok umierających i nieboszczyków...”⁴¹

Życie zresztą od początku nie jest łaskawe. Na 30 000 urodzeń rocznie przypadało w Paryżu około roku 1780 od 7000 do 8000 podrzutków. Odnoszenie ich do szpitala to osobna profesja, pewien człowiek niesie je na plecach „w wyściełanej skrzynce, w której mieści się ich troje. Są w pozycji pionowej w swoich powijakach, oddychają przez otwór w górze (...) Kiedy człowiek ów otwiera skrzynkę, często jedno z nich już nie żyje; kończy on więc swoją wędrówkę z dwojgiem pozostałych, niecierpliwie pragnąc się pozbyć ciężaru. (...) Natychmiast zawraca, by ponownie oddać się temu zajęciu, którym zarabia na chleb.”⁴² Wśród tych porzuconych dzieci liczne przybyły z prowincji. Osobliwi imigranci!

Patriotyzm lokalny miast

Każde miasto jest lub pragnie być oddzielnym światem. Fakt znamienny: "pomiędzy XV i XVIII wiekiem wszystkie lub prawie wszystkie miasta są ufortyfikowane. Są więc ujęte w geometryczny gorset, odcięte tym samym nawet od najbliższego należącego jeszcze do nich obszaru.

Przede wszystkim chodzi o bezpieczeństwo. Tylko w niektórych krajach ta ochrona była zbędna, ale wyjątki potwierdzają regułę. Na przykład na Wyspach Brytyjskich praktycznie nie istniały umocnienia miejskie, oszczę-