pic 11 07 015152

VIII. Miasta

* Cech barwierski (przyp. red.).

** Szczęście, ryzyko, rozsądek, przezorność, zabezpieczenie.

wełniarzy — i Arte di Calimala*^— to^wyfdęstwo dawą^ch i nowych bogaczy oraz ducha p^ęd_siębioix^ości.'Sombart, jak zwykle, woli stawiać prob-płaszćzylnie mćmalności, ewolucji ducha racjonalizmu, nie zaś na płaszczyźnie społecznej lub nawet ekonomicznej, gdyż wzdraga się iść po .. tropach Marksa.    ^

' Utrwala się więc nowa mentalność, właściwa wczesnemu, jeszcze chwiej-\ nemu kapitalizmowi zachodniemu — zespół reguł, możliwości, rachub, sztuka bogacenia się i zarazem sztuka życfaTTeSr to także gia i lyTyko; "podstawowe 5tmva-jęeyka^-topl5"<±iegcr,-fórtuna, ventura, ragione, prudenza. sicurta** wyznaczają granice ryzyka, przeciw którym trzeba się zabezpieczyć. Oczywiście nie ma już mowy o życiu z dnia na dzień na wzór szlachty, która z większym lub mniejszym powodzeniem zwiększała wymiar należnych jej danin, aby sprostać rosnącym wydatkom. Później niech się dzieje, co chce! Kupiec będzie zaś oszczędzał swoje pieniądze, wyliczy wydatki wedle przychodów, inwestycje wedle zysków. Klepsydra została odwrócona we właściwą stronę. Będzie także oszczędzał swój czas: to już pewien kupiec powiedział: „chi tempo ha e tempo aspetta, tempo perde”.***⁷⁸ Można to przełożyć niezbyt wiernie, lecz logicznie: time is money, czas to pieniądz.

'•I^faJ^aęhodzie kapitalizm i miasta były w gruncie rzeczy tym samym. Lewis MumfonTlItrzyrtriijeT-że^rsidzął^r-śIę^k^pitaTIźm    władzę

„feudałów i burżuazji cechowej” władzą nowej arystokracji kupieckiej i w ten sposób rozsadził ciasne granice miast średniowiecznych, by ostatecznie zjednoczyć się z państwem, które odniosło zwycięstwo nad miastami, lecz odziedziczyło ich instytucje, ich mentalność i nie mogło się bez nich obejść.⁷⁹ Ważne jest to, że miasto, nawet jeśli upadło jako konkretny gród, nadal jest górą i rządzi wszystkim, służąc naprawdę lub pozornie władcy. Los państwa jest losem miasta: Portugalia wszystko lokuje w Lizbonie, Holandia w Amsterdamie, pierwszeństwo Anglii było pierwszeństwem Londynu (stolica ukształtowała Anglię na swoje podobieństwo po Glorious Revolution z 1688 r.). Niewybaczalnym błędem ekonomiki Hiszpanii imperialnej było to, że zdała się na Sewillę, miasto pod nadzorem, pełne skorumpowanych „funkcjonariuszy”, zdominowane od dawna przez kapitał zagraniczny — zamiast na miasto potężne, wolne, zdolne nadawać ton i samodzielnie kształtować politykę gospodarczą. Podobnie Ludwikowi XIV nie udało się założyć „banku królewskiego” pomimo ponawianych projektów (1703, 1706, 1709), ponieważ Paryż w obliczu potęgi monarchy nie zapewniał ocjjrony potrzebnej dla swobody ruchów i podejmowania zobowiązań, jaką mogłoby dać wolne miasto.

Czy formy miejskie Zachodu przyjęły jakiś model?

Wyobraźmy sobie historię miast europejskich obejmującą pełny zbiór ich form od czasów greckich do XVIII wieku, a więc wszystko, co Europa zdołała wznieść u siebie i poza własnym obszarem, ku moskiewskiemu wschodowi i po drugiej stronie Atlantyku. Moglibyśmy rozmaicie sklasyfikować tak obfity materiał zależnie od kryteriów politycznych, gospodarczych lub społecznych. Z politycznego punktu widzenia można by wyróżnić stolice, twierdze, miasta administracyjne w pełnym sensie tego słowa. Według kryteriów gospodarczych wyróżnilibyśmy porty, miasta-węzły komunikacyjne, miasta kupieckie, przemysłowe, centra finansowe. Kryteria społeczne pozwoliłyby sporządzić listę miast rentierów, miast kościelnych, dworskich, rzemieślniczych... Wszystkie te kategorie, które można dzielić na mniejsze podzbiory, pozwoliłyby uchwycić wszelkie lokalne osobliwości. Taka klasyfikacja jest przydatna nie tyle dla całokształtu problemu miast, co dla badań nad konkretnymi gospodarkami w określonych czasach i miejscach.

Natomiast pewne rozróżnienia ogólne i włączone w nurt dawnych procesów ewolucyjnych pozwalają na klasyfikację użyteczniejszą dla naszych celów. Upraszczając, można stwierdzić, że na Zachodzie występowały trzy zasadnicze typy miast: A) miasta otwarte, czyli nie wyróżniające się z krajobrazu wiejskiego, a nawet z nim mylone, B) miasta zamknięte, których mury nie tylko wyznaczały ich obszar, ale nawet warunkowały ich istotę, oraz C) miasta podporządkowane, przez co rozumie się całą znaną gamę zależności od władcy i państwa.

W zasadzie typ A) wyprzedzał typ B), ten zaś wyprzedzał typ C). Porządek ten nie jest bynajmniej rygorystycznym następstwem, chodzi raczej o zasadnicze kierunki i wymiary, które określają bieg splątanych losów miast Zachodu, gdyż nie rozwijały się one ani jednocześnie, ani jednakowo. Zobaczymy później, czy nasz schemat sprawdzi się jako zasada klasyfikacji miast na całym świecie.

Typ pierwszy: miasto na wzór antyczny, grecki lub rzymski, otwarte na swoją wieś i żyjące z nią na równej stopie.⁸⁰ Ateny przyjmują w swe mury jako pełnoprawnych obywateli eupatrydów hodujących konie oraz drobnych chłopów uprawiających winorośl, z którymi sympatyzuje Arystofanes: gdy nad Pnyksem wzbija się dym, chłop na ten sygnał spieszy do miasta, by zasiąść w zgromadzeniu ludowym obok równych sobie. Na początku wojny peloponeskiej cała wiejska Attyka ewakuuje się z własnej woli do miasta i tam się osiedla, podczas gdy Spartanie pustoszą pola, gaje oliwne i domy. Gdy z nadejściem zimy następuje ich odwrót, wieśniacy wracają do swych siedzib. W istocie greckie centrum miejskie jest dodatkiem do obszaru miejskiego i jego rozległej wsi. Dzieje się tak dlatego, że miasta dopiero co