49452 pic 11 07 015301

VIII. Miasta

przedstawiają efektowny widok, długo nie mogą skupić większych mas ludności. Do roku 1800 Rio liczyło najwyżej 100 000 ludzi. Co do miast w Stanach Zjednoczonych, miast tak pracowitych i niezależnych, daleko im było do osiągnięć siedzib władców.

Ta ekspansja wielkich aglomeracji, współczesna powstawaniu pierwszych nowoczesnych państw, swoiście naświetla zjawisko dawnych wielkich miast na Wschodzie i na Dalekim Wschodzie, które wydają się być nie na miarę gęstości zaludnienia, rzekomo większej niż w Europie (wiemy, że naprawdę było odwrotnie), lecz na miarę potężnych tworów geopolitycznych: Stambuł miał od XVI wieku na pewno 700 000 ludności, ale za tym kolosalnym miastem stało całe imperium osmańskie. Za Pekinem, liczącym 3 miliony mieszkańców w roku 1793, stały zjednoczone Chiny, za Delhi zaś — niemal jednolite Indie.

Przykład Indii wskazuje, jak bardzo, aż do granic absurdu, te miasta, będące oficjalnymi stolicami, zależały od władcy. Trudności polityczne, przeważnie rezultat kaprysów księcia, były przyczyną wielokrotnego wykorzeniania i przenoszenia stolic na inne miejsce. Oprócz wyjątków potwierdzających regułę, jak Benares, Allahabad, Delhi, Mathura, Trichinopolis, Multan, Handnar, przemieszczały się one podczas stuleci nieraz na spore odległości. Nawet Delhi dwu- lub trzykrotnie dokonywało przeprowadzek w obrębie swego obszaru, niedaleko wprawdzie, jakby wykonując taniec w miejscu. Stolicą Bengalu było w roku 1592 Radższahi, w 1608 Dhaka, w 1704 Murszidabad. Gdy książę opuszcza miasto, chyli się ono do upadku, popada w ruinę, czasem zamiera zupełnie. Gdy ma łut szczęścia, rozkwita na nowo. Lahaur miał w roku 1664 domy „o wiele wyższe niż w Delhi i Agrze, ale pod nieobecność dworu, który tu nie przybył od lat ponad dwudziestu, większość ich popadła w ruinę. Zostało ledwie pięć lub sześć znaczniejszych ulic, z których dwie lub trzy miały więcej niż milę długości i na których też zresztą widziało się pewną liczbę zrujnowanych budowli.”⁸⁷

Bez wątpienia Delhi było o wiele bardziej miastem Wielkiego Mogoła niż Paryż miastem Ludwika XIV. Choć niektórzy bankierzy i właściciele sklepów z ulicy Czandni Czoke byli bardzo bogaci, nie liczyli się w porównaniu z władcą, jego dworem, jego armią. Gdy Aurangzeb przedsięwziął w roku 1663 podróż, która miała go zawieść aż do Kaszmiru, poszło za nim całe miasto, gdyż nie umiało żyć bez jego łask i szczodrobliwości. Uformował się więc niewiarygodny, tłumny pochód, który uczestniczący w wyprawie lekarz francuski ocenił na trzysta do czterystu tysięcy ludzi.⁸⁸ Czy możemy sobie wyobrazić Paryż idący za Ludwikiem XIV do Holandii w roku 1672 lub za Ludwikiem XV do Metzu w 1744?

Znacznie bliższy gwałtownemu rozwojowi europejskiemu wydaje się współczesny mu rozkwit miast w Japonii. W roku 1609, gdy Rodrigo de Vivero z zachwytem i zdumieniem przewędrował cały archipelag, największym miastem nie było już Kioto, stara stolica, gdzie przebywał pozbawiony znaczenia dwór mikada.⁸⁹ Liczba 400 000 mieszkańców dawała mu drugą pozycję po Edo (500 000 mieszkańców plus olbrzymi garnizon, który wraz z rodzinami żołnierzy liczył ponad drugie tyle, a więc w sumie Edo miało więcej niż milion ludności). Trzecie miejsce przypadało Osace z 300 000 mieszkańców. To miasto znajdowało się w przededniu wielkiej ekspansji jako miejsce spotkania kupców z całej Japonii: 400 000 mieszkańców w roku 1749, 500 000 w 1783.⁹⁰ Wiek XVII był w Japonii wiekiem Osaki, stuleciem „burżuazji” o cechach iście florenckich, z uproszczonym do pewnego stopnia stylem życia patrycjuszy, z rozkwitem literatury realistycznej, nawet poniekąd popularnej, pisanej w języku narodowym, a nie jak dotąd po chińsku (w języku uczonych), sięgającej do woli dla ożywienia swych opowieści do kronik i skandali Dzielnicy Kwiatów.⁹¹

Wkrótce jednak na czoło wysunie się Edo, stolica szoguna, miasto autorytarne, ze swymi urzędami i koncentracją bogatych właścicieli ziemskich, daimio, którzy mają obowiązek mieszkać w mieście przez połowę roku, pozostając pod pewnym nadzorem, i którzy udają się tam oraz powracają do siebie regularnie w długich i olśniewających orszakach. Od czasu reformy szogunatu na początku XVII wieku wznieśli tam sobie domostwa w dzielnicy odgrodzonej od reszty ludności i zastrzeżonej dla szlachty, „jedynych, którzy swoje malowane i złocone godła trzymają nad swymi drzwiami”. Niektóre z tych ozdobnych drzwi kosztowały ponad 20 000 dukatów, jeśli wierzyć naszemu hiszpańskiemu informatorowi (1609).⁹² Od tamtej pory Tokio (Edo) bezustannie rosło. W XVIII wieku było zapewne dwa razy większe od Paryża, ale w tym okresie Japonia miała więcej mieszkańców niż Francja, a rząd jej niewątpliwie był równie autorytarny i centralistyczny jak rząd w Wersalu.

Do czego służą?

Zgodnie z prawami prostej i nieodpartej arytmetyki politycznej wydaje się, że im bardziej rozległe i scentralizowane jest państwo, tym większe szanse na to, że będzie miało stolicę o wielkiej liczbie ludności. Reguła ta pasuje równie dobrze do Chin cesarskich, jak do Anglii pod panowaniem dynastii hanowerskiej i Paryża z czasów Ludwika XVI oraz Sebastiana Mercier, a nawet do Amsterdamu, prawdziwej stolicy Zjednoczonych Prowincji.

Te miasta, jak zobaczymy, kosztują ogromnie drogo, a ich gospodarkę zrównoważyć mogą tylko wpływy z zewnątrz, gdyż inni muszą płacić za miejski luksus. Czemu więc służą na Zachodzie, gdzie wyrastają i z mocą narzucają swoją obecność? Właśnie one stwarzają nowoczesne państwa; ogromne to zadanie i trud. Znamionują one punkt zwrotny w historii