Poetycki model prozy w dwudziestoleciu międzywojennym (28)

teorii na szczególną uwagę zasługują — wywodzące się z wypowiedzi Fryderyka Schlegla — pojęcie chaosu, transcendentalnej bufonady i fragmentaryczności utworu. Zwłaszcza „dys-harmonia fragmentów” pełniła centralną funkcję w groteskowej koncepcji sztuki zarówno romantyków, jak i modernistów, służąc „ciemnemu celowi, aby w dysonansach i fragmentach dostrzec obecność transcendencji    Cel ten przyświecał

także powieściowemu programowi Micińskiego, Jaworskiego i Witkacego¹.

Synkretyzm tematyczny, rodzajowy, gatunkowy czy stylistyczny ma swe analogie w strukturze narracji omawianych utworów. Można więc powiedzieć, że — w świetle dotychczasowych rozważań — „powieść-worek”jest repetycjąz historii form narracyjnych. „Powieść-worek” to jakby forma-muzeum, w której synchronii obecne są wszystkie dostępne pamięci czytelniczej złoża piśmiennictwa. Nie przypadkiem narrator Nietoty pisanie powieści porównuje do zszywania foliałów kroniki², Witkacy do wrzucania „rozmaitości” do worka, a Jaworski stylizuje Wesele... na epos i zaprzeszłe konwencje autorskiego opowiadania³.

D. S. Lichaczow zauważa, że powtarzanie w literaturze gotowych formuł stylistycznych należało do poetyki średniowiecznej literatury staroruskiej i jeszcze w XVII w. uważane było

za naturalny przywilej piśmiennictwa. Inaczej mówiąc, w złożach „pamięci” gatunkowo-rodzajowej epiki obecne są zasady tworzenia oparte na intensywnych relacjach interteksto-wych⁴. Parafrazując określenie Janusza Sławińskiego powiem, że w „powieści-worku” dokonała się faktyczna projekcja diachronii gatunku w synchronię poszczególnych utworów. Ale tym samym jest to największy paradoks „nowatorstwa” omawianych powieści. Nie jest ono bowiem zerwaniem z tradycją, lecz odwrotnie: aktualizacją wszystkich złóż gatunkowej archaiki. To „muzealne” nagromadzenie wyznacza wspólną estetykę autorów „powieści-worka”. Wszyscy oni dzielą przekonanie Witkacego, że w sztuce nowość jest zupełnie niemożliwa. Jedynym rodzajem nowatorstwa jest natomiast powtórzenie i zdeformowanie gotowych elementów (PJ, 123). Powieść — powiada Witkacy — można tylko „wypełniać starym farszem”, ale nowej formy przez to się nie stworzy.

Spośród wielu, niestety trafnych, proroctw Witkacego tylko to jedno naprawdę się nie sprawdziło.

sf: sje

W perspektywie historycznoliterackiej „powieść-worek” współtworzy co najmniej dwa złoża tradycji powieściowej ważnej w latach trzydziestych. W wariancie Micińskiego — jest „pamięcią” o poetyckich (lirycznych) możliwościach prozy. W wariancie Jaworskiego i Witkacego stanowi wzorzec budowania wypowiedzi narracyjnej polegającej na wykorzystaniu stereotypów, cudzych słów, cytatów, formuł gotowych etc. W obu wariantach jest specyficzną próbą rozmontowania powieści w ramach możliwości stworzonych przez estetykę Młodej Polski. W tym sensie narzuca problem, jaki świadomość li-

117

1

H. Friedrich, Struktura nowoczesnej liryki, przeł. E. Feliksiak, Warszawa 1979, s. 60. Por. Ph. Thompson, The Grotesąue, London 1972. Podejmuję ten temat w rozprawie: Od potworów do znaków pustych. Z dziejów groteski: Młoda Polska i XX-lecie międzywojenne w: Pre-teksty i teksty. Z zagadnień związków między tekstowych w literaturze polskiej XX w., PWN, Warszawa 1991.

2

   Ma rację Głowiński, kiedy pisze „poczynania [narratora] niewiele mają wspólnego z tymi właściwościami, które zwykło się wiązać z relacją kronikarską, choćby najswobodniej pojmowaną” (Powieść młodopolska..., s. 238). Ale: 1. nieprzestrzeganie reguł relacji kronikarskiej mimo używania nazwy „kronika” jest możliwe tak samo, jak opisywanie morza w Tatrach, 2. „kronika” Micińskiego to także „księga tajemna”, a więc z założenia hermetyczna, 3. wbrew pozorom, pewne wyznaczniki narracji w Nietocie można by przypisać właśnie konwencji kroniki. Chodziłoby tu o takie elementy, jak dystans narratora wobec opisywanych zdarzeń, dygresje, podsumowania, swobodne rozrywanie toku narracji, występowanie narratora w roli ideologa, dowolne zmiany perspektywy narracyjnej. Wszystkie te elementy wymienia H. Dzieehcińska jako strukturalne elementy kronik staropolskich (Proza staropolska. Problemy gatunków i literackości, Wrocław 1967).

3

   Dlatego Irzykowski określił twórczość Witkacego jako „bogactwo rupieciami” (WoT, 244).

1 16

4

D. S. Lichaczow, Poetika słarorusskoj litieratury, Leningrad 1971, s. 203-231.