Pozytywizm leksykon literatury polskiej1

ki tego świata; Gody życia (1902) biografię ptaszka myslkróllka, wypełnioną symbolicznymi obrazami w duchu modernistycznym; drukowanego w „Kurierze Warszawskim" w 1898 r. Zająca - ukazującego równolegle przeżycia cztowieka i zwierzęcia, poruszającego temat wzajemności i wspólodczuwania bólu w świecie istot żywych. Dygasiński tworzył literackie postacie służby folwarcznej, przekupek, żebraków, opisywał świat zwierząt domowych i polnych. Wykazując dużą wiedzę w zakresie nauk przyrodniczych, potrafił nadać swoim zwierzęcym bohaterom indywidualne cechy. Jako naturalista (> naturalizm) byt konsekwentnym wyznawcą

> ewolucjonizmu > Karola Darwina, pokazywał więc bezwzględnie toczącą się walkę o byt, w której zwyciężają silniejsi. Z jego utworów przebija głęboki pesymizm i smutna refleksja - przekonanie, iż giną szlachetni, a świat zmierza w kierunku przewagi sity nad etyką. Zazwyczaj jednak Dygasiński dodaje jakiś własny komentarz, w którym nakazuje czytelnikowi wiarę w triumf dobra, uważał bowiem, że przegrana słabego jest niezbędnym warunkiem doskonalenia się świata, a śmierć - podstawowym, warunkiem życia oraz faktem, z którym należy się pogodzić. Próbował za przykładem

> Emila Zoli uprawiać „powieść eksperymentalną". Pokazując obrazy zaspokajania zwierzęcych instynktów, starał się udowodnić, że te same prawa rządzą gniazdami słowiczymi i społecznością ludzką.

dziecko w literaturze pozytywizmu

Jeden z najpopularniejszych tematów literackich, szczególnie w twórczości nowelistycznej (> nowelistyka okresu pozytywizmu). Dziecko wzbudziło w tej epoce szerokie zainteresowanie psychologów, pedagogów i społeczników, przestało być wyłącznie przedmiotem zabiegów edukacyjnych, odzyskało swe człowieczeństwo. Dostrzeżono jego potrzeby, tęsknoty, troski i obawy, wymagające właściwej reakcji dorosłych. W obronie dziecka krzywdzonego i lekceważonego przez dorosłych stanęli liczni pisarze, m.in.

> Karol Dickens - autor Olivera Twista, Davida Copperfielda, Malej Dorrit i innych powieści tego rodzaju.

W polskiej literaturze pozytywistycznej dokonano odkrycia psychiki dziecka, dotarto do mikrokosmosu jego przeżyć, odczuć i wyobrażeń o świecie, do jego hierarchii wartości, gdzie drobne i śmieszne wypadki nabierają szczególnej doniosłości. Widoczne to jest przede wszystkim w nowelach z dziecięcym narratorem (> Nasza szkapa > Marii Konopnickiej, > Omyłka i > Grzechy dzieciństwa > Bolesława Prusa). Istotą tego ujęcia jest właśnie ukazanie świata z perspektywy dziecka, rozumiejącego wszystko po swojemu. Prus w zabawnej Przygodzie Stasia zajął się rozwojem niemowlęcia od chwili jego narodzenia (jednym z ważniejszych przeżyć byto to, że udato mu się „uchwycić różnicę między swoją nogą a krawędzią kołyski"), w in¹ nych (np Antku, ■ Anielce I Placówce) obserwował stopniowe kształtowanie się zdolności poznawczych I uczuć młodego bohatera. Podobnie dzieje się w > Janku Muzykancie ■ Henryka Sienkiewicza, który wprowadził motyw dziecka utalentowanego, > Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela, w nowelach Konopnickiej (Lalki moich dzieci, Głupi Franek, Józik Srokacz) czy » Adolfa Dygasińskiego (Beldonek).

Najważniejsze było jednak odtworzenie w losach bezbronnych i krzywdzonych dzieci ważnych problemów społecznych, dotyczących warstw niż-'./ych. Biedę, nędzę i ciemnotę ludu oglądamy we wszystkich niemal wymienionych wyżej utworach, a także w > Jamiole Sienkiewicza, Juliance I Sielance nieróżowej > Elizy Orzeszkowej, Sierocej doli Prusa i „obrazkach poetyckich" Konopnickiej (W piwnicznej izbie, Jaś nie doczekaI oraz Przed sądem). Pisarze zwracali uwagę na obojętność dorosłych, nawet najbliższej rodziny, na losy dziecka, jego osamotnienie i niemożność radzenia sobie z przeciwnościami. Niezwykle przejmująca jest niedola dzieci nieślubnych: Walka - syna pomywaczki z Grzechów dzieciństwa, Janka Muzykanta, znajdy z Placówki, Julianki i innych młodych bohaterów Orzeszkowej. Są to nie chciane przez nikogo dzieci-zwierzątka, dzikie i wystraszone. Równie tragiczne było życie sierot, oddanych często w ręce bezdusznych „filantropów"; tematem tym zajmowało się wielu pisarzy, z Dickensem, Wiktorem Hugo (Nędznicy), Eugeniuszem Sue (Tajemnice Paryża) i Prusem na czele. Oni też wyrażali nadzieję, że czasem nad głowami sięroT zaświeci „promień słońca", zgodnie z przekonaniem ludowym o opiekuńczym czuwaniu anioła nad losem dziecka (tragiczne konsekwencje takiego myślenia pokazał Sienkiewicz w Jamiole). _

W ubogich rodzinach dzieci doznawały wielu cierpień, mimo starań ze strony rodziców. Dzieje się tak w Marcie Orzeszkowej, Sierocej doli, > Katarynce, Naszej szkapie i innych utworach.

Pisarze w ramach programg pracy organicznej postulowali upowszechnienie szkolnictwa, które przygotować powinno młodzież do życia dorosłego i bronić ją przed wykolejeniem Program ten wyrażają słynne słowa Konopnickiej z Przed sądem: „Pójdź, dziecię, ja cię uczyć każę". A ówczesne szkolnictwo nie napawało optymizmem i budziło wiele niepokojów. Widzimy to w Antku, Grzechach dzieciństwa, Sierocej doli, Bartku Zwycięzcy, Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela, A...B...C... Ostatnie utwory wskazują ponadto na antypolski charakter programów nauczania, narzucanych przez zaborców.

Dziurdziowie

> Powieść > Elizy Orzeszkowej z 1885 r. z wątkiem kryminalnym, dotycząca życia mieszkańców wsi białoruskiej, pokazująca bezlitosną prawdę o eg-