Pozytywizm leksykon literatury polskiej0

wieściach I J. Jeża z rzutem oka na powieść w ogóle (1879) ro/prawki zawierające) dojrzały opis ważniejszych wyróżników lltnmlury realistycznej W ogóle trzeba z naciskiem podkreślić, że najważniejszą rolę w tworzeniu modelu literatury odegrali nie krytycy zawodowi, ale właśnie pisarze; ich artykuły należą do podstawowego kanonu krytyki pozytywistyczne),

Obfita produkcja recenzencka, zapełniająca dzienniki I tygodniki, służyła przede wszystkim dostarczeniu informacji o zawartości („treści") utworów; zdawkowe i na ogól nie umotywowane oceny byty zaledwie mało obowiązującym naddatkiem, formułowanym w sposób konwencjonalny. Tylko najważniejsze dzielą wywoływały głębsze oceny, czasem polemiki, służące ustaleniu ich rangi we współczesnej literaturze. Na uwagę zasługują obszerne i wnikliwe recenzje > Ogniem i mieczem (1884) pióra Stanisława Tarnowskiego, Prusa i innych, a także oceny > Lalki, dokonane m. in. przez Świętochowskiego. Te i inne recenzje sprowokowały autorów > powieści do szczegółowych odpowiedzi, zawierających bardzo ciekawe, oryginalne poglądy na temat własnej twórczości i literatury w ogóle; do takich odpowiedzi należy artykuł Sienkiewicza O powieści historycznej oraz Prusa Słówko o krytyce pozytywnej.

Około 1880 r., w dobie kształtowania się > realizmu, podjęto się oceny bulwersującej w Europie twórczości > Emila Zoli. Przy ogólnych pochwałach mistrzostwa autora Nany, głębi jego obserwacji zjawisk społecznych, wytknięto mu dobitnie nadmierne eksponowanie czynników biologicznych w życiu człowieka, skłonność do drastyczności (okrucieństwa, brzydoty i erotyzmu) oraz skrajny pesymizm. To właśnie w opozycji do > naturalizmu Sienkiewicz (autor artykułu O naturalizmie w powieści) tworzył swą ideę krzepienia serc. Naturalistom, a także twórczości > Gustawa Flauberta, kilka gruntownych rozpraw poświęcił wybitny krytyk literacki, współpracownik bliskiego naturalizmowi > „Wędrowca” > Antoni Sygietyński (Współczesna powieść we Francji, 1881-1883). Warto zauważyć, że niezależnie od różnych obiekcji naturalizm wywarł znaczny wpływ na strukturę artystyczną realistów.

Literatura rosyjska, która poszczycić się wtedy mogła osiągnięciami światowej miary, nie była szerzej prezentowana przez naszych krytyków: przyjęto milcząco zasadę bojkotu wszystkiego, co jest dziełem zaborców. Oczywiście ważniejsze dzieła > Lwa Tołstoja, Iwana Turgieniewa, > Antoniego Czechowa czy > Fiodora Dostojewskiego czytano w oryginale.    <

Krytycy i pisarze pisali często i chętnie o sztukach plastycznych, zwłaszcza że malarstwo polskie (Aleksander i Maksymilian Gierymscy, Józef Chełmoński, > Jan Matejko, Henryk Siemiradzki) było w Europie powszechnie znane i cenione. Ogłaszali regularnie sprawozdania z wystaw artystycznych, opisując dzieła (opowiadając ich „treść"!) i wydając sądy, bądź tradycyjne (z uznaniem dla akademizmu), bądź nowoczesne, afirmujące realizm i im-

presjonlzm w s/tuce Dojrzało Hi|< ty wyglnti/nl rzeźbiarz Cyprian Godebski (projektant rn.in. pomnika Mickiewiczu w Warszawie), inni zaś przyznawali się do swojego amatorstwn w tej dziedzinie Najwybitniejszym krytykiem sztuki byl > Stanisław Witkiewicz pisarz, malarz, architekt (twórca „stylu zakopiańskiego"), który w cyklu artykułów Malarstwo i krytyka u nas (1884) stworzył podwaliny autentycznej wiedzy o arkanach sztuki, zapamiętany jednak został z powodu druzgocącej oceny techniki malarskiej Matejki (zarzucał mu całkowitą nieznajomość perspektywy i światłocienia, prymat tematu nad wykonaniem, głosił hasto „nie co, ale jak").

Na przełomie XIX i XX w. pozytywiści zetknęli się z literaturą modernistyczną. Oceniali ją dość surowo: Chmielowski zarzucał przywołanie starej, jałowej, aspołecznej teorii „sztuka dla sztuki". Sienkiewicz - przeerotyzowanie repertuaru teatralnego („ruja i porubstwo"). Doceniali jednak młode talenty, wiążąc z twórczością np. Kazimierza Tetmajera czy Stefana Żeromskiego duże nadzieje. Krytycy Młodej Polski przeprowadzili gwałtowny atak na pozytywizm w osobie Sienkiewicza (podobała im się tylko powieść Bez dogmatu), za swojego zaś prekursora i patrona przyjęli Witkiewicza.

Krzyżacy

Mieczysław Kalenik jako Zbyszko, Lucyna Winnicka jako księżna Anna i Grażyna Staniszewska jako Danuśka w filmie A. Forda Krzyżacy

> Powieść > Henryka Sienkiewicza, drukowana w „Słowie" i innych pismach od 2 II 1897 do 20 VII 1900. Pomyślana została jako powieść jubileuszowa, napisana na 25-lecie twórczości. Jubileusz, przełożony z 1897 na 1900 r. (by nie „konkurować" z wielkim jubileuszem Mickiewiczowskim 1898), stal się świętem narodowym, obchodzonym we wszystkich trzech zaborach f uwieńczony „darem narodowym" - Oblęgorkiem.

Akcja rozgrywa się na przełomie XIV i XV w. na pograniczu polsko-krzyżac-kim, cechującym się nieustannymi zatargami i dramatami. Autor starał się wiernie odtworzyć obyczaje średhiowiecznego rycerstwa, a na ich tle ukazać narastające konflikty między wzrastającym w potęgę państwem polsko--litewskim a Zakonem Krzyżackim, prowadzące do nieuchronnej wojny, w której „bitwa narodów” pod Grunwaldem w 1410 r. odegrała rozstrzygającą rolę. Właśnie obraz tej bitwy, wzorowany na przekazie historycznym Jana Długosza, stanowi punkt kulminacyjny powieści. Poprzedzające go bezpośrednio rozdziały, długie i nużące, w sposób publicystyczny niemal zarysowują charakter wzmagających się napięć i starć. W ich centrum umieścił