Pozytywizm leksykon literatury polskiej9

kie zdarzenia są logicznie z sobą powiązane), językiem konkretnym I rzeczowym, stylizacją w wypowiedziach postaci ( język i styl), Dzięki tej technice obraz wsi w odczuciu czytelników jest „żywy" i „prawdziwy", ukazany „barwnie" i „plastycznie”. Takie też wrażenie odnieśli współcześni krytycy i koledzy po piórze. „Nie znam, powiem szczerze, książki - zwierzała się

>    Maria Konopnicka - która by zupełniej i dokładniej wyczerpywała sferę uczuć, sferę pojęć, a nawet sferę języka polskiego chtopa”. Dodatkowego nacechowania nadają powieści pewne elementy > naturalizmu: skupienie uwagi na losach jednej rodziny żyjącej w powiązaniu z naturą, drastyczne sceny przemocy i śmierci.

postać literacka

Osoba występująca w utworze literackim: powieści, noweli i dramacie. Spośród postaci na plan pierwszy wysuwa się główny bohater, który uczestniczy w najważniejszych zdarzeniach i związany jest z zasadniczą problematyką utworu oraz jego głównym wątkiem. Towarzyszą mu postacie drugoplanowe, tworzące w rozbudowanej powieści własne wątki poboczne, a także postacie epizodyczne, pojawiające się marginalnie, zwykle jednorazowo.

W > literaturze satyrycznej występują z reguły bohaterowie negatywni, kierujący się niskimi pobudkami i obdarzeni takimi wadami, jak skąpstwo, chciwość, egoizm, przekupność, zawiść, fatszywość, obłuda, podstęp w walce o lepszą pozycję czy władzę. Wady te mają nacechowanie społeczne, są szkodliwe dla otoczenia, wywołują groźne następstwa. Autor demaskuje i ośmiesza bohatera negatywnego (np. Zotzikiewicza w > Szkicach węglem > Henryka Sienkiewicza) przez odsłonięcie niskich celów jego działania. Wyolbrzymienie i nagromadzenie wad tworzą z bohatera postać karykaturalną, marionetkową, zdezintegrowaną osobowościowo.

>    Literatura tendencyjna, propagująca określony program ideowy („tezę”), tworzy przede wszystkim bohatera pozytywnego, który jest rzecznikiem i realizatorem tego programu. Pozbawiony naturalnych ludzkich wad i słabości staje się postacią „papierową", schematyczną „pozytywką do wygrywania słusznych idei". Skontrastowany on jest z bohaterem negatywnym - przeciwnikiem głoszonych zasad. W niektórych utworach (np. w Humoreskach z teki Worszytly Sienkiewicza) dochodzi do „uświadomienia”, „nawrócenia" bohatera negatywnego.

Dla literatury realistycznej (> realizm) najbardziej charakterystyczna jest ty-powość postaci - jej reprezentatywność społeczna. W myśl zasad > deter-minizmu człowiek jest wytworem środowiska, nabiera w procesie rozwoju cech znamiennych dla zbiorowości, do której należy, zostaje więc społecznie nacechowany. Cechy te są wielostronne, dotyczą kultury, światopoglądu, wiedzy, obyczajów, języka itp. W imię prawdziwości postaci realiści uni-kall jednostronności /nanoj / llturntury tm!yrycvnej l tendencyjnej, obdarzali bohaterów zaletami I wadami (np ślimaka / Placówki > Bolesława Prusa), wzbogacali leli licznymi cechami Istotnymi i drugorzędnymi. Służyła temu indywidualizacja psychologiczna, dotycząca mentalności, temperamentu, skłonności, wrażliwości Itd. Bohaterowie nie są na ogól charakteryzowani bezpośrednio przez narratora (dzieje się tak jeszcze u > Honoriusza Balzaka) - ale pośrednio przez ukazanie ich zachowania się i wypowiedzi. Ich osobowość, poznawana przez czytelnika stopniowo, w kolejnych scenach, wzbogaca się i podlega ewolucji. Autorzy dbają o to, by postać byta wewnętrznie spójna, „logiczna", by między jej charakterem, rekonstruowanym stopniowo przez czytelnika, a aktualnymi zachowaniami nie było sprzeczności. Sprawa ta łączy się z poczuciem prawdopobieństwa i prawdy.

Realizm „flaubertowski” znacznie wzbogacił psychikę głównych bohaterów, dostrzegając w motywach postępowania wagę podświadomości („jądra ciemności” na dnie duszy ludzkiej). Postać zachowuje się nieraz w sposób nieoczekiwany, „nielogicznie”, kieruje się trudnymi do zidentyfikowania bodźcami (np. Emma z > Pani Bovary > Gustawa Flauberta lub Raskolni-kow ze > Zbrodni i kary > Fiodora Dostojewskiego). Prawda o bohaterze kryje się teraz w jego życiu wewnętrznym, a nie postępowaniu. Przeniesienie akcentu w tej literaturze z problematyki społecznej na egzystencjalną podważa zasadę typowości: postać „nie chce” biernie akceptować obowiązujących w środowisku norm, wpada w konflikt z narźliconą mu rolą społeczną. Np. > Wokulski nie jest typowym kupcem warszawskim: ryzykuje życie dla zdobycia majątku, kocha się beznadziejnie w arystokratce zamiast zdroworozsądkowo ożenić się ze Stawską, naśladuje arystokratyczny styl życia (kupuje konia wyścigowego, pojedynkuje się, jeździ powozem), traci czas i pieniądze na „niepotrzebne” badania naukowe. Prawda o naturze ludzkiej staje się względna i niepełna, trudna do zidentyfikowania, prowadząca do usamodzielnieniąsię postaci. Bohaterowie drugoplanowi konstruowani są na ogól według reguł typowości.

> Naturalizm wzmocni! typowość postaci, uzależnił ją od wpływów środowiska na zasadzie niemal fatalistycznej (bohater nie może wydobyć się ze swojej klasy). Dlatego w powieściach > Emila Zoli, np. w > Germinalu, występuje najczęściej bohater żtjiorowy - mieszkańcy osady górniczej jako jednolity organizm społeczny. Ponadto naturalizm wprowadził programowo biologiczną motywację postępowania bohaterów: dziedziczenie po przodkach zasadniczych cech (przede wszystkim patologicznych, np. skłonności do alkoholizmu; według zasad dziedziczenia zbudowany jest cykl powieściowy Zoli Rougon-Macquartowie) oraz kierowanie się popędami biologicznymi - chęcią realizacji naturalnych potrzeb, popędem agresji i popędem seksualnym. Życiem zbiorowości kieruje darwinowska „walka o byt” (> Karol Darwin).