Re exposure of DSC03345

Spłata tema?. nUmt a Nrumacrn

w Laguna prowadził właśnie taki typ gospodarki wykorzystąjąc prąci} niewolników. Wiedział jednak, te w innych majątkach powinno się raczej preferować pracę wolnych dzierżawców czyli kolonów. Kolumełla radził, aby gospodarkę zbożową powierzyć kolonom. W okresie pryncypatu spotykamy się z tym rodzajem wiejskiej siły roboczą) zarówno w Italii, jak i w prowincjach. Wydaje się. że na każdym obszarze inna była geneza kolona tu. Inne także (bardzo zróżnicowane) okazywały się warunki pracy kolonów. W zasadzie kolonowie byli wolnymi dzierżawcami, zobowiązanymi do wnoszenia corocznie opłat na rzecz właściciela gruntów. Pliniusz Młodszy (przełom I/II w. n.e.) zetknął się z pracą kolonów w swych majątkach w okolicach Jeziora Comum, w Umbrii i Lacjum (koko Ostu).

Listy Pliniusza są cennym źródłem do poznania warunków, w jakich pracowali kolonowie. Kupując nowe majątki Pliniusz troszczył się o to, czy w okolicy znajdują się wypłacalni dzierżawcy. Zetknął się bowiem ze zjawiskiem zadłużenia kolonów. Jedynym rozwiązaniem w takiej sytuacji była zamiana opłaty za dzierżawę na oddawanie części plonów.

Kolumełla i Pliniusz Młodszy są głównymi źródłami do poznania kolonatu w Italii. Znacznie więcej wiadomości zachowało się o kolonach z Afryki, dzięki czemu możliwe było dokładne przestudiowanie tej problematyki. Ich sytuacja różniła się jednak znacznie od położenia kolonów w Italii i różnych prowincjach. Kolonat afrykański jest najlepiej znany przede wszystkim dzięki czterem wielkim inskrypcjom z domen (saltus) w dolinie Bagradas; do tego dochodzi kilka tekstów zachowanych bardziej fragmentarycznie. Inskrypcje afrykańskie okre-śląją sytuację kolonów w wielkich domenach cesarskich, którymi zarządzali conductom podlegający z kolei władzy prokuratorów.

Powinności kolonów określiła fez Mariciana, której zakres był inny niż późniejszej fez Hadriana. Lex Manciana określała świadczenia kolonów. Najważniejsze z nich to daniny w naturze nazywane partem, zmieniane corocznie w zależności od urodząju i obejmujące zwykle plonów. Ponadto kolonowie byli zobo-

wląiinl do wykonywania pewnych robocizn na rzecz eonducłoree, określane były one mianem aparat. Liczba dni robocizn wynosiła od 4 do 6. W Saltua Burunita• nut wymiar operat sięgał 6 dni rocznie: po 2 w czarne orki. gracowania i żniw.

Conduclortt dążyli do powiększenia tych świadczeń, co prowadziło do skarg kolonów kierowanych do cesarskiej kancelarii. Tak więc kolonowie z Saltu* Burunitanut skarżyli się Kom modusowi na znaczne zwiększenie tych świadczeń. Odpowiedź cesarza była pozytywna: nakazywał przestrzegać zasad la Maneia• na i ltx lladria na. Interwencje cesarskie wypadały zwykle na korzyść kolonów. Niezwykle ważna jest ustawa Hadriana uzupełniona później przez Pertinaksa. Zapewniała ona zagospodarowanie nieużytków i tych ziem, które przez 10 lat leżały odłogiem. Rozporządzenie Pertinaksa pozwalało zajmować ziemie nie uprawiane, należące zarówno do osób prywatnych, jak tez cesarza. Wydaje się, te postanowienia o zagospodarowaniu nieużytków obowiązywały nie tylko w Afryce, ale także w innych częściach Imperium, gdzie problem opuszczania ziemi był Jeszcze bardziej groźnym zjawiskiem, np. w Grecji. Administracja cesarska przypisywała wielkie znaczenie powiększaniu się areału ziem uprawnych.

Kolonat nie był jedyną formą pracy ludzi wolnych w rolnictwie. Utrzymywała się nadal drobna własność chłopska, jej liczebność zależała w znacznym stopniu od zróżnicowania społecznego w prowincjach li w samej Italii), z pewnością odgrywała ona znaczną rolę w Galii. Rozwój kolon atu miał wpływ także na położenie niewolników pracujących na roli. Niektórzy właściciele ziemscy wyznaczali działkę (peculium), z której niewolnicy musieli płacić określoną daninę. Na swojej działce niewolnicy mogli mieć własną chatę (cosa), dlatego określano ich mianem servi casati. Ich położenie zbliżało się stopniowo do sytuacji kolonów.

W okresie pryncypatu zaszły dość istotne zmiany w sytuacji ogółu niewolników. Przewagę mieli wśród nich przypuszczalnie aernat czyli niewolnicy urodzeni w domu. Zmienił się stosunek właścicieli do nich, tak np. filozof stoicki Seneka podkreślał, że niewolnicy są nie tylko ludźmi, ale mogą być także przyjaciółmi.

Cesarze starali się na ogół złagodzić położenie niewolników. Za rządów Klaudiusza została wydana ustawa korzystna dla chorych niewolników, przebywających w świątyni Eskulapa na Wyspie Tybrowej. Dotychczas ci niewolnicy, którzy wyzdrowieli, musieli wracać do swych panów. Klaudiusz nakazał, aby uzyskiwali oni wolność. Dalej poszło ustawodawstwo Antoninów, zwłaszcza Hadriana i Antonina Piusa. Zakazano zabijania niewolnika bez powodu; pan, który dopuścił się takiego czynu, odpowiadał przed prawem, jakby zgładził cudzego niewolnika. W razie okrutnego postępowania z niewolnikami można było zmusić właściciela do ich sprzedaży. Ponadto na wzór grecki niewolnicy mogli szukać azylu w niektórych świątyniach i u posągów cesarskich. Te złagodzenia sytuacji niewolników wynikały w znacznym stopniu z faktu, że w 11 w. n.e. niewolnik był już bardzo kosztowną .rzeczą*.

Ważnym czynnikiem i zagrożeniem przewagi ekonomicznej Italii stała się konkurencja zachodnich prowincji. Nie pomogły cesarskie zakazy jak np. polecenie Dorni ej ana, aby zniszczyć połowę winnic poza Italią Konkurencja zachodnich prowincji zachwiała eksportem italskich płodów już w II połowie I w. n.e., wyraźny upadek italskiego sadownictwa nastąpił w II w.

531