S5004045

396 Maron Rudnicki

stopu złota, z jakiego wykonany został opisywany tu zabytek i nieznajomość dokładnych proporcji poszczególnych jego składników, określenie zawartości złota na podstawie uzyskanego wyniku ma charakter przybliżony. Biorąc pod uwagę dane z tabel wzorcowych, uwzględniających próbę stopu i jego masę właściwą, które sporządzone zostały dla zbliżonych rodzajów stopów (z podwyższoną zawartością srebra) oraz obliczenia teoretyczne stwierdzić można, że przy gęstości 14,71 g/cm¹ próba złota wynosi ok. 700/1000.¹²

Aby rozwiać wszelkie wątpliwości narosłe wokół wyników poszczególnych analiz opisy-waną monetę poddano badaniu na kamieniu probierczym , którego konsekwencją jest bardzo nieznaczne starcie na jej krawędzi. Podczas wspomnianego badania po raz kolejny ujawnił się problem braku odpowiednich wzorców dla jasnych stopów złota. Najbardziej zbliżonym okazał się wzorzec dla próby Au 750/1000, przy czym kwas rozpuszczał próbkę z monety nieco wolniej. Tę sytuację można jednak tłumaczyć dużą domieszką srebra, które rozjaśnia barwę stopu i zmienia nieco jego właściwości (podobnie jak platyna, której obecność podnosi próbę stopu złota na kamieniu probierczym).

Na zakończenie, przy użyciu spektrometru Spectro X-test poddano analizie krawędź monety w miejscu starcia o kamień probierczy. Wyniki pomiaru (Au - 73,1%, Ag - 21,9%, Cu -1,6%, Pb - 1,7%, Zn - 0,9%, Cd. - 0,9%) zbliżone są do tych, które uzyskano wcześniej na nieuszkodzonej powierzchni zabytku przy pomocy tego samego urządzenia.

Podsumowując wyniki wszystkich, przedstawionych powyżej badań metalograficznych stwierdzić można, że moneta z Pełczysk wykonana została z bardzo niejednorodnego stopu złota. Pomijając kwestię zróżnicowania wyników poszczególnych analiz wskazują na to wyniki precyzyjnego pomiaru punktowego przedstawione w tabeli 4. Uwzględniając wysoki stopień wiarygodności analizy grawimetrycznej z jednej strony i wyniki uzyskane na kamieniu probierczym z drugiej należy przyjąć, że udział procentowy złota w stopie leży w granicach 70-75%. Dość znaczne zróżnicowanie wyników poszczególnych analiz spektralnych w kwestii udziału ilościowego złota wynikać może z kilku przyczyn. W pierwszym rzędzie wymienić tu należy wpływ otoczenia, jakiemu podlegała moneta po zdeponowaniu jej w ziemi. Rezultaty badań poświęconych temu zagadnieniu wskazują, że w przypadku monet złotych warunki glebowe mogą powodować wzbogacenie kruszcu na powierzchni w wyniku wypłukiwania dodatków stopowych - miedzi i srebra (Voute 1985, s. 55-56, tam dalsza literatura). Prawidłowością jest, że efekty tego zjawiska są tym bardziej widoczne, im większy jest udział dodatków w składzie stopu, przy czym kruszec na powierzchni ulega wzbogaceniu średnio o 4-5%. Wyniki analiz spektralnych towarzyszących przywołanym badaniom wskazują ponadto, że stopień wzbogacenia kruszcu na dwóch stronach monety bywa często różny. Do tego dodać należy, że ze względu na ograniczenia techniczne związane z możliwościami mocowania próbek w poszczególnych urządzeniach pomiarowych, tylko w jednym przypadku analizie spektralnej poddany został rewers monety z Pełczysk. lako przyczynę zróżnicowania rezultatów kolejnych analiz wskazać można także same warunki pomiarów, na których dokładność wpływa bardzo wiele czynników. Zmianę wyników spowodować mogą nawet nierówności na powierzchni przedmiotu, chociaż w naszym przypadku najważniejszą rolę odgrywa zapewne bardzo niejednorodna struktura stopu. Należy również wspomnieć, że w praktyce pewne zróżnicowanie wyników poszczególnych pomiarów spektroche-inicznych jest typowe w odniesieniu do monet o mniejszej zawartości złota (ibidem). Teoretycznym problemem do rozstrzygnięcia w przyszłości pozostaje wpływ, jaki na wyniki omawianych analiz może mieć hipotetyczna sytuacja, w której moneta o niższej zawartości złota wybita została tym samym stemplem, którym wcześniej bito egzemplarze o wysokiej zawartości kruszcu.

Uwzględniaiąc barwę metalu, ustaloną zawartość kruszcu i wyniki analiz spektralnych stwierdzić można, ze głównym - obok złota - składnikiem stopu opisywanej tu monety jest srebro, którego udział ilościowy przekracza nieco 20%. Z kolei mając na względzie powtarzalność wyników kolejnych pomiarów przy uwzględnieniu reprezentatywności obszaru próbek nie budzi wątpliwości obecność miedzi w stopie, której udział ilościowy (po odrzuceniu wyników skrajnych) sytuować należy w przedziale 1-2%. Nieco gorzej przedstawia się sytuapa w przypadku pozostałych pierwiastków (Pt, Pb, Fc, Sn, Si, Cd, Ir, Zn, Ti, Mn), których udział procentowy i sama obecność w stopie stoią pod znakiem zapytania. Uwzględniane powtarzalność wyników, w tej grupie wskazać można platynę i ołów (być może również cynę i iryd) tako te pierwiastki, których obecność w ilościach śladowych jest bardzo prawdopodobna. Obecność platyny w stopie monety z Pełczysk - bez względu na jej ilość - stanowiłaby znak rozpoznawczy o bardzo istotnym znaczeniu Drobna domieszka tegp pierwiastka jest bowiem cechą charakterystyczną dla większości monet bojskich (Hartmann 1985, s. 672-673, tab. 1, 3) i tworzy podstawę hipotezy o śródziemnomorskim pochodzeniu złota używanego do ich produkcji. Zgodnie z tą hipotezą, zawierające platynę sta tery Aleksandra Wielkiego (w odróżnieniu od monet Filipa II Macedońskiego), które bite były ze złota zdobytego na Persach, stanowiły dia Celtów nie tylko wzorzec do naśladowania, ale także źródło surowca menniczego iHartmann, Nau 1976, s. 18; Hartmann 1985, s. 673-674; Martinck 1997, s. 249). Nic wyklucza to możliwości przejęcia ze świata śródziemnomorskiego rozwiązań technicznych, dzięki którym Celtowie pozyskiwali wysokiej jakości złoto z miejscowych złóż czeskich (Waldhauser 1998, i. 23).

Ze względu na stan publikacji, możliwości porównawcze cech metrologicznych złotych emisji z kręgu mennictwa bojsidego dotyczą przede wszystkim wagi monet, w mniejszym stopniu próby kruszcu, a w ostatniej kolejności składu chemicznego stopu.

Dla K_ Castelina (1965, s. 34-39) waga i jakość monet stanowiły główne kryteria, na podstawie których, badacz ten podzielił złote emisje Bojów na 4 okresy (A-D). Nawiązując do systemu K. Castelina należy pamiętać, że znaczenie chronologiczne, jak i sama strona metodyczna jego opracowania były wielokrotnie krytykowane (por. Hartmann 1985, s. 660; Ziegaus 1997, s. 213). Waga nominalna monety z Pełczysk i wynikający z niej ciężar suurra obrachunkowego (6,720 gr oraz zawartość złota mieszczą się w przedziałc zmienności tych cech, charakterystycznym dla okresu menniczego C.¹³ W tym okresie waga pełnych sta terów uległa zmniejszeniu z 7,176 g do 6,536 (Castełin 1965, s. 190, tabl. I, VI, XII, przy czym wg Castełina waga sta terów obrachunkowych była z reguły niższa w porównaniu z nominałami obiegowymi, a wśród monet o nominale 1/8 statera uwzględnionych pczez tego badacza różnica ta sięgała nawet 0,720 g lidem, s. 23, 26). Uwzględniając ustalenia Castelina dotyczące wagi sta cerów obrachunkowych obliczonej dia monet o nominale 1/8, monetę z Pełczysk należałoby sytuować we wcześniejszym odcinku okresu C (idem, tabl. XI). W omawianym okresie menniczym próba złou pełnych sta terów spada do 776/1000 (średnio 850/10001, a w przypadku drobnych nominałów nawet do 703/1000^{2 3 4} (idem, s. 38). W tym miejscu me sposób jednak pominąć istotnej obserwacji Ł Castelina, który stwierdził, że monety z okresów menniczych C i D są do siełne podobne zarówno pod względem zawartości złota, jak i przedstawień, które się na nich znajdują [idem, s. 16).

Powyższe ustalenia prezentują się bardzo interesująco w zestawieniu z rezultatami badań A. Hartmanna, dotyczącymi monet bojskich z okresów C i D (Hartmann 1985, s. 669-672, tabl. 1,3). Odnośnie monet z okresu C badacz ten stwierdził że główny surowiec używany do ich produkcji nie uległ specjalnym zmianom w porównaniu z okresem poprzednim, o czym świadczy regularne występowanie śladowych domieszek platyny i cyny. Ohecność bizmutu, antymonu oraz ołowiu dowodzi, iż do złota celowo dodawano srebro, którego udriał podlegał znacznym wahaniom i w jednym przypadku wyniósł 19% (przeciętnie 5-12%). W porównaniu z okresem poprzednim wyraźnie wzrasta udział miedzi w stopie (w jednym przypadku nawet 3,5%). Z kolei monety z okresu menniczego D wyraźnie odróżniają się od starszych emis : wysoką zawartością miedzi i srebra.

W swoich rozważaniach A. Hartmann zauważył, ae typowa dla tego okresu tendencja do obniżania zawartości złota musiała powodować kłopoty z utrzymaniem siałri wielkości i wagi monet.⁵ Pomimo tego, objętość⁶ poszczególnych egzemplarzy (nawet tych najlżejszych) utrzy-

1

^ł: W id sprawie podobną opinię wyrazili niezależnie dr Jon jarominek - metalograf z krakowskiej ACH i i ni. Wiesław Znlck gló^oy specjalista w Okręgowym Urzędzie Probierczym w Warszawie Obydwu Panom serdecznie da«kuię.

UJ Badanie wykonano w Okręgowym Urządzić Probierczym w Warszawie

2

   Wagą monety pomnożona pracz 8

3

   Najmłodsze emisje bile pracz Bojów na cerowe Czech i Moraw przed oónfcawn caęSci z ą&bb do ptn. Panonii, gdzie przeniesiona została produkcja mennicza (Castełin 1965. ■ 15-16)

4

1* Próba złota drobnych nonunaJOw acnj AA-VU waha nę w ptaodziak 'OO1004-^SOl000

5

I    Z Ze względu na bardzo dużą wartość masy »iiicn>vi Mota. która wnosi 19,3 BS

6

^II    Objętość wynika ze stosunku masy monety do m nin wtaSohiŃgj w przypadku dmtayth anmmalOw - lewi dla statera obrachunkowego