S6300643

tych wyrażeń — połączenia słowne, w jakie wchodzą, miałyby charakter nonsensowny. Chodzi tu o nazwy określające przedmiot imieniem jeg₀ historycznego antecedensy (ze względu na kontynuację jego funkcji)-** Np. pióro do pisania nazywane jest piórem, bo dawnym narzędziem pisarskim było pióro gęsie; z uwagi na ewolucję nazwy, a raczej przedmiotu pełniącego rolę narzędzia do pisania, obecnie możliwe są takie połączenia wyrazowe, jak pióro plastikowe, drewniane, srebrne itp. Podobnie miska wykonana z czegoś innego niż miedź bywa nazywana miednicą bo dawniej naczynia tego typu były z miedzi; teraz nazwa ta — już zleksy-kalizowana — występuje w połączeniach: miednica aluminiowa, miednica plastikowa itp. Torba na zakupy nazywana bywa siatką, nawet jeśli nie jest wykonana z siatki (specjalnie powiązanej linki) — stąd: siatka ortalionowa. W opracowaniach językoznawczych wymienia się inne przykłady tego typu zestawień, w rodzaju różowej bielizny. Dorzućmy tu jeszcze takie wyrażenia, jak koń mechaniczny i drewniane lub plastikowe kości do gry.

Katachreza to niezmiernie produktywny mechąnizm tworzenia nowych znaczeń: katachretyczne rozciągnięcie (rozszerzenie ekstensji) słów jest powszechnie stosowanym zjawiskiem mownym. Wykorzystuje się je nie ty lko w wypadku obiektywnych braków słownikowych, lecz i ze względów subiektywnych — w sytuacji braku lepszego gotowego określenia. Gdy mówiący nie może znaleźć lub nie może sobie przypomnieć wyrażenia bardziej precyzy jnie oddającego jakąś myśl, posługuje się zastępczo wyrażeniem, które wydaje mu się maksymalnie bliskie. Pozostaje jednak poczucie, że jest to wyrażenie przeniesione poza zakres swojej regularnej ekstensji; wyrażenie użyte doraźnie, w sposób aluzyjny, sugerujące raczej pewną treść niż wyrażające ją w sposób literalny. Równocześnie wyrażenie to nie jest realizacją predy katy wnej struktury przenośni - o dwu tematach metaforycznych; w przeciwieństwie do metafory rozumiane jest jednopłaszczy-znowo. Odbiorca nastawiony jest na uchwycenie tej sugestii znaczeniowej, która zawarta jest w wypowiedzi - bez uruchamiania myśli o drugim tema-

⁴⁴ Tę grupę nazw szerzej charakteryzuje S. T. Czerkasowa (op cit — zob. przypis 13), Określając ją mianem ..nazywanie funi jonaJne” (tak tez w przekładzie polskim S. Amsterdamskiego) i zaliczając do grupę metafor językowych’'

cie (jak by to miało miejsce w wypadku metafory). Katachreza wykorzystuje ten tylko komponent znaczeniowy przenośni, który zawarty jest w jej szeregu motywacyjnym. Stanowi on pewien nowy sens, nie mający jeszcze reprezentacji wyrazowej w języku. Przeniesienie katachretyczne ma więc funkcję pojęciotwórczą. Skonwencjonalizowana „metafora genetyczna” staje się wykładnikiem nowego pojęcia: znaczenia kodowego.

W wypadku katachrez nieskonwencjonalizowanych, nie mających charakteru „metafor językowych”, poczucie doraźności danego zwrotu znajduje niekiedy wyraz w komentarzach metatekstowych, jakie mu towarzyszą; przy użyciu tych sygnałów mówiący dystansuje się wobec wypowiadanych słów, których nieprecyzyjne zastosowanie jest dla niego wyczuwalne. Takim sygnałem metatekstowym bywa bardzo często cudzysłów, realizowany zarówno w wersji pisanej, jak i w wypowiedzi ustnej (intonacja cudzysłowowa). Oto kilka przykładów takiego jego zastosowania (z wypowiedzi potocznych): Ewa nie może się, jakoś „pozbierać” po ostatnich przeżyciach; Połączenia komunikacyjne jakoś się ostatnio „przetarły": Wojtek „wgłębia się” w sprawę; „Strategia” postępowania musi być przemyślana na nowo itp. Na tego typu przesunięcia funkcjonalne słów uwrażliwieni są też niektórzy autorzy tekstów publicystycznych i naukowych, co tłumaczy częstość stosowania przez nich różnych sygnałów dystansu wobec użytego sformułowania, a więc sygnałów metajęzykowych⁴⁷.

⁴⁷ Tytułem przykładu przytoczmy tu kilka zdań z książki Z. Kopczyńskiej, Język a poezja. Studia z dziejów świadomości językowej i literackiej Oświecenia i Romantyzmu, Wrocław 1976, gdzie we fragmencie poświęconym poglądom na rolę metafory w wypowiedzi obrazowej autorka pisze: „podejmowano obronę metafory przede wszystkim ze względu na »potrzeby« języka poetyckiego”. I dalej na tej samej stronie (zob. s. 78): „Natomiast ten rodzaj obrazowania, o jakim tu mówimy, »oferował« takie możliwości językowego kształtowania, dzięki którym utwór poetycki stawał się czymś więcej niż tylko prostym powiadomieniem [...]”.

Tłtkich sygnałów rezerwy wobec katachretycznie użytych słów jest w bliskim sąsiedztwie więcej, niektóre cudzysłowy mogły być wszakże dodatkowo umotywowane przytoczeniem określeń, powtarzanych z pewną rezerwą, np. „Sprawa językowej jednoznaczności i łatwej zrozumiałości »malowania« [chodzi tu o malowanie słowami, o obrazową moc wypowiedzi przyp. T. D] prowokuje jeszcze pytanie o stosunek »wvrazu-oh^(S(l)£M@^^ppliak u językowego z punktu widzenia problemu konwencjonalności lub naturalności" (s. 78).

373