Scan28 (4)

LX

ZNACZENIE POJĘCIA „KATHARS1S”

p L

^v-4

,a

skich, co może wskazywać na wcześniejsze, pelazgijskie lub sięgające tzw. kultury „śródziemnomorskiej”, pochodzenie tego poję-.....

cia. Miało, ono tam niewątpliwie ścisły związek z kultem i ry- J , tuałem religijnym, poświadczonym przez sięgające swą tradycją^{7 ;} w odległą starożytność obrzędy „oczyszczające” w Atenach w czasie uroczystości zwanych Thargeliami i Anthesteriami. Nie wcho-/ dząc w szczegóły, można powiedzieć, że polegały one na oczyszczeniu miasta z „sil nieczystych” przez specjalne ofiary lub wydalenie „złoczyńców” zwanych pharmakoi w myśl zasady, na której opierała się pierwotna religia „atropaiczna”: do ul abeas („daję, składam ofiarę, abyś odszedł”). Pewne cechy takiego „kozła ofiarnego” posiada jeszcze Edyp, opuszczający jako pharmakós swe miasto, aby uwolnić je od „zmazy” i. tym samym przywrócić utrą- _M coną „płodność” ziemi i całej natury. Związek z oczyszczającym ii _ rytuałem atropaicznym posiada słowo kathairo w 22 pieśni Odysei (w. 481—483, przekł. L. Siemieńskiego w Bibl. Nar., S. II, nr 21, Wrocław 1975, w. 496—497), gdzie Odys po zabiciu Melanthiosa i kilku niewiernych sług prosi Eurykleję o „oczyszczenie” pomieszczenia za pomocą ognia i siarki. W pozostałych miejscach Iliady i Odysei zarówno formy czasownikowe, jak przymiotnikowe :ego słowa użyte są^na oznaczenie czystości i porządku w sensie . 'zysto fizycznym, Obok tych dwu sfer znaczeniowych pojęcia ka-_: . / . harsis, tj.: rytualnego oczyszczenia7ze~zmazy i wszelkiego rodzaju :zystości w sensie fizycznym, pojawia się w VI wieku p.n.e. ^: v kręgu orfików i pitagorejczyków nowe znaczenie. Orficy, nawią- j |/| ująć do religii dionizyjskiej, głoszą wybawienie człowieka" z ele-lentu tytanicznego, wyzwolenie 3uszy tTwię^wbęiĘ^~Kdihafsls^\ ozumiana jako czystość rytualna i moralna pozwala na inkarna-ję i wieczne odrodzenie, na powrót duszy do swego źródła odzyskanie wiecznego szczęścia. Pitagorejczycy, podobnie jak rficy, usiłowali zachować „czystość” fizyczną i moralną przez liczne raktyki puryfikacyjne. Jak stwierdza P. Somville¹, w koncepcji

' i/

ZAKRES ZNACZENIA SŁOWA „KATHARSIS’

LXI

orfickiej i pitagorejskiej pojawia się nowa warstwa semantyczna po]ęcia. -katharsis, związana z kategorią moralno-etyczna i oparta

na religijnym podłożu wiary w nieśmiertelność duszy.....i możliwość

zapewnienia jej przez praktyki puryfikacyjne wiecznego szczęścia. Koncepcję tę szerzej rozwinie.....w swych dialogach Platon. Na uwa

gę zasługuje też przypisywane Arjstoksenesowi zdanie, w którym stwierdza, że pitagorejczycy „dokonywali oczyszczenia ciała przy pomocy sztuki lekarskiej, a duszy — przy pomocy muzyki”². Katartyczne działanie medycyny i muzyki zostanie w pełni zaakce-j ptowane jako forma terapii przez hipokratyków i znajdzie wyraźne odbicie w pismach filozoficznych Arystotelesa.

Rozpatrzmy jednak najpierw niezwykle doniosłe stwierdzenia Platona. Najszerzej ten problem omawia on w Fedonie (64c— 69d). Wychodząc z religijnej koncepcji oczyszczenia orfickiego; Sokrates Platona proponuje nam „katartyczną moralność”, która nie ma już podłoża religijnego, stanowi natomiast jedyny model życia zapewniający najgłębsze poznanie istoty rzeczy (i dlatego właśnie dotarcie do prawdy). Prawdę o istocie rzeczy można poznać bowiem tylko rozumem, który jest zagłuszany przez namiętności i zmysły.

•A ; Filozof więc przez całe swoje życie dąży do wyzwolenia pierwiastka duchowego od pozorów prawdy dostarczanych mu za pośrednictwem zmysłów. Ten właśnie proces nazywa tu oczyszczeniem, stwierdzając zarazem, że zapewnia ono zdobycie cnoty umiarkowania, sprawiedliwości i odwagi. Odwracając tok rozumowania, dodaje, że samo myślenie jest właśnie tą siłą oczyszczającą. Kathar-sis zdobywa tu więc wymiar prawdziwie filozoficzny. W Kraty-losie (405b) Platon nawiązuje do medycznej myśli hipokratyków j i terminem katharsis określa oczyszczenie jako stan_ zdrowia fizycznego, natomiast terminem katharmós — oczyszczenie duchowe. Pierwsze wiąże ze sztuką lekarską, drugie z religią. W Sofiście

t

f ■

U_

1

Essai sur la Poetigue d’Aristote, Paris 1975, s. 69.

2

H. Diels-W. Kranz, Die Fragmente der Yorsokratiker, Berlin 19611°, s. 468, 19- 21.