ScanImage074

152

111.4. GOSPODARSTWA, OSIEDLA, GRODY

Specyfika krajobrazowa i klimatyczna ziem zachodniofińskich wymagała od mieszkańców szczególnej troski przy zakładaniu siedlisk, budować, domów i zapewnieniu ochrony przed niepożądanymi gośćmi - dzikimi zwierzętami oraz uzbrojonymi ludźmi. Nabyte w ciągu pokoleń doświadczeni-owocowały dość znaczną różnorodnością form osiedli i ich wewnętrznej planigrafii. Tradycja gospodarstw jcdnodworczych, rodzinnych, wyglądających jak fortece, stosunkowo blisko siebie rozlokowanych, utrzymywała się wszędzie tam gdzie procesy przemian społeczno-gospodarczych lub politycz-nych nie wymagały wprowadzenia nowych rozwiązań. Powszechne były tendencje do tworzenia większych skupisk gospodarstw rodzinnych przypominających rozrastające się wiclodworcze osiedla zamieszkałe przez rodziny zapewne związane węzłami krwi. Przykładem takiego osiedla być może był obiekt odkryty około 1 km na północ od grodu VarboIa (Estonia). Tu na przestrzeni około 2 ha znaleziono ślady przynajmniej czterech gospodarstw oddalonych od siebie o około 100 m. W jednym z nich odsłonięto fundamenty izby o wymiarach 5,5 m x 5 m, zbudowane z wapiennych płyt i kamieni polnych. Do południowo-wschodniej ściany izby dobudowane było duże pomieszczenie o wymiarach 8 m x 8 m. W całości budowla przedstawiała typ domu estońskiego zwany „riga”, a składający się z ocieplanej izby (tuba) i części gospodarczej (gumno) (t). Tamla, E. Tónisson, 1984, s. 366-369). Tego typu „osiedli”, składających się z 2-4 lub więcej gospodarstw zbudowanych od siebie w odległości 100-150 m w rejonie grodu Varbola, znajdowało się co najmniej trzy (ryc. 62).

Procesy przekształceń w obrębie wspólnot osadniczych doskonale obrazują wyniki badań archeologicznych zespołu osadniczego w Pada (Estonia). W VI-VII w. powstało kilka gospodarstw na piaszczystej równinie wschodniego brzegu rzeki Pada i po obu stronach wpadającego do niej strumienia oraz gród umocniony, ulokowany na półwyspie rzeki w odległość, około 300 m na południowy-zachód od „osiedla” (T. Tamla, 1978, s. 353n). W XI w. zapewne jedno z gospodarstw zostało rozbudowane i otoczone wałem z piasku i płyt wapiennnych, ułożonych do wysokości 1 m. W obrębie tak powstałego „grodu” odsłonięto ślady tylko jednego domu z piecem kamiennym (ryc. 63). Był on użytkowany do XIII w., natomiast inne gospodarstwa w okolicy zostały porzucone, podobnie jak współczesny im gród obronny (T. Tamla, 1984, s. 362). Przytoczony przykład jest jednym z wieiu rozpoznanych przypadków wskazujących, że przed Xi w. grody wznoszono na skraju wspólnoty terytorialnej w celu zapewnienia mieszkańcom okolicznych gospodarstw schronienia w czasie niebezpieczeństw. W okresach spokoju mogły się tu odbywać zgromadzenia i obrzędy (E. Tónisson, 1985 s. 153). Być może lokalną specyfiką rejonu Pada jest zanik działalność istniejącej tu do XI w. wspólnoty osadniczej. Niejasne jest także czy umocnione gospodarstwo w Pada zostało zbudowane po rozproszeniu wspólnoty

r

153

Ryc. 62. Wczesnośredniowieczne obiekty archeologiczne w rejonie grodziska w Varbola, Estonia (T. Tamla, E. Tonisson, 1984).

I - grodzisko, 2 - osiedla, 3 - cmentarzyska, 4 - kamienie ofiarne i kultowe

osadniczej i czy rodzina w nim zamieszkała z niej się wywodziła. Odpowiedzi na tc pytania można szukać w dalszych badaniach tego i innych analogicznych przypadków. Natomiast nic ulega wątpliwości, żc właśnie w XI w. na ziemiach Finów liwskich i estońskich zaszły znaczące przekształcenia struktur społecznych,co znalazło swój wyraz w zmianach systemów osadniczych. Bardzo wiele miejsc umocnionych w-ałami, zamieszkałych na stałe lub wykorzystywanych doraźnie, przestało funkcjonować (Ryuge, Pieedu, Unipiha

1    inne). Dotyczy to zwłaszcza ziem rozciągających się w prawym dorzeczu środkowej Dźwiny. Część grodów' przekształcono w centra administracyjne okręgów osadniczych lub ośrodki władzy politycznej, organizującej stosunki wewnętrzne i zewnętrzne wspólnot terytorialnych (E. Tonisson, 1982, s. 87). Z reguły zlokalizowane są w samym centrum rekonstruowanych wspólnot osadniczych tw-orzących kilegundy. Noszą także charakterystyczną nazwę •jnaalinn” czyli „gród ziemi” (E. Tónisson, 1985, s. 158).

Podobny charakter miały grody budowane przez mieszkańców późniejszej prowincji Satakunta (S. Suvanto, 1973, s. 27-70). Obiekty tc rozrzucone po całym terytorium prowincji były związane ze wspólnotami osadniczymi jako centra władz lokalnych, miejsca posiedzeń przedstawicieli wspólnot •obrzędów religijnych. Ich rola skończyła się już w XII w. wraz z pierwszymi akcesami u^fyprawy krzyżowej podjętej przez Eryka IX w 1157 r.

Przyjmuje się, żc na Półwyspie Fińskim przejście od lokowania gospodarstw w dość znacznych od siebie odległościach do zakładania osiedli typu „wieś” ze skupionymi zagrodami, miało miejsce w ciągu X w. ft-Meinandcr, 1980, s. 12, 13). Nie były to aglomeracje duże i jak wynika

²    ostatnio robionych obliczeń mogło w' nich żyć jednocześnie od 8 do