ScanImage097

198

Ryc. 98. Kuhmoinen-Papinsaari, Finlandia. Zawieszki, w tym w kształcie młoteczka Thora (R. Koponcn, 1980).

Zdarzają się cmentarzyska z metryką użytkowania sięgającą Xw., gdzie spalone szczątki zmarłego zsypywano już w jedno miejsce, najczęściej w zagłębienie między kamieniami i nakrywano kamieniem (A.M. Tallgren, 1918, s. 16-24). Najstarsze groby szkieletowe mają metrykę z połowy XII w’, i występują w obrębie tych samych cmentarzysk co pochówki ciałopalne, tak jak to miało miejsce w Novinsaari (T. Schwindt, 1893. s. 1-79). W XII w. spalone szczątki zmarłych umieszczano także w wielowarstwowych kurhanach kamiennych lub w wykopanych jamach grobowych. W tym ostatnim przypadku szczątki zmarłego zamykano w naczyniu drewnianym lub w skrzynce z kory brzozowej. Zdarza się także, że do jamy wpuszczano zbudowaną na zrąb skrzynię z bierwion. Niespalone ciała zmarłych układano w jamach grobowych wyłożonych deskami lub zawierających zbudowaną na zrąb skrzynię drewnianą. Dno skrzyni również wykładano deskami, które posypywano węglem i wytępiano gliną, a następnie przykrywano skórami zwierzęcymi. W jamie grobowej umieszczano najczęściej ciało jednego zmarłego, rzadziej dwóch, a do wyjątkowych przypadków należy odkrycie szczątków czterech zmarłych w jednym grobie. Podobnie jak wszyscy Finowie, Karelowie także chowali zmarłych w paradnych strojach, obdarzali ich różnymi przedmiotami włącznie ze w-skai' nikami wykonywanej za życia pracy lub insygniami pełniących w społeczeństwie funkcji. Każdy grób na powierzchni okładano kamieniami, między którymi znajdują się potłuczone naczynia gliniane, kości zwierzęce i ślady palenia ognisk. Zapewne są to ślady odbywanych przez ro* dżiny zmarłych obrzędów wspomnieniowych (T. Schwindt, 1893, s. 1-79; E. Kivikoski, 1944, s. 34-73).

Finowie gospodarujący w dorzeczu rzeki Vielikoj zaprzestali około X w. łączenia miejsc chowania zmarłych wspólnym nasypem. Poza tym niemal nic nic zmienili w swych rytuałach pogrzebowych. W dalszym ciągu podstawę kurhanu wyznaczała warstwa spalenizny, powitała przez oczyszczenie powierzchni ogniem. Na niej rozsypywano spalone szczątki zmarłego, czasem składano w nasypie kurhanu, a tylko wyjątkowo w jamach wykopanych w centrum, u podstawy nasypu (N.V. Hvośtćinskaja, 1977, s. 62-67). Pochówki szkieletowe w tych kurhanach mają metrykę już z przełomu X i XI w., a składano je na oczyszczonej ogniem powierzchni. Dopiero w XII i XIII w. ciała zmarłych lokowano w wykopanych w ziemi jamach, nad którymi sypano kurhan, okopywano go płytkim rowem dookolnym, w którym palono ogniska rytualne. W trakcie badań archeologicznych odkrywane są różne modyfikacje opisanego sposobu chow^rania zmarłych. I tak, mieszkańcy zachodniego pobrzeża jeziora Pihkva (Pskowskiego), budowali swym zmarłym skrzynie kamienne o wymiarach 2,5 -2,8 m x 1,5-1,9 m przy wysokości od 0,7 do 1 m, a po umieszczeniu w nich zwłok wraz z darami sypali kurhan otaczając go wielowarstwowym kręgiem kamiennym (V.V. Siedov, 1976, s. 92, 923). Kurhany o podobnej konstrukcji kamiennej spotykane są także na ziemiach Finów estońskich (J. Sclirand, 1974, s. 76).

Niewiele zmian wprowadzili w ciągu wczesnego średniowiecza do swej obrzędowości grzebalnej Finowie gospodarujący w dorzeczu Msty i Mołogi, czyli twórcy prowincjonalnej etnokulturowej sopek. Spalone poza kurhanem ciała swych zmarłych lokowali na oczyszczonej ogniem powierzchni użytkowanej wcześniej sapki, nasypując ją w miarę potrzeby. Tylko kilka pochówków ciałopalnych z dotychczas zbadanych znajdowało się w glinianych, ręcznie lepionych naczyniach o formach i sposobie zdobnictwa niemal identycznych do znanych z początków wczesnego średniowiecza w tym rejonie. Zabytki metalowe, w oparciu o które ustala się metrykę pochówków, są stosunkowa nieliczne i tak jak poprzednio przepalone na stosie lub celowo zniszczone. Niemniej można na ich podstawie stwierdzić, że zwyczaj powszechnej kremacji ciał zmarłych utrzymany został do końca XI w., a może naw'et dłużej. Obrządek szkieletowy wprowadzany był stopniowo i nie wcześniej niż w XI w. Niespalone zwłoki zmarłych lokowano w kurhanach w sposób identyczny, jak miało to miejsce przy pochówkach ciałopalnych z podobnymi konstrukcjami kamiennymi. Wszystkie pochówki szkieletowe odkryte dotąd w sopkach mają charakterystyczny dla Finów Zachodnich układ wzdłuż osi północ-południe (V.V. Siedov, 1982, s. 172). Dopiero w XII w. zwłoki zmarłych zaczęto chować w wykopanych w ziemi jamach grobowych, sypiąc nad nimi kurhan, ale następne pochówki szkieletowe umieszczano już w nasypie kurhanu, według tradycyjnego rytuału (V.V. Sicdov, 1958, s. 3-11).

W obrębie terytorium osadniczego Vodi, około XI w. upowszechnił się niezwykle oryginalny obrządek pogrzebowy, związany z odchodzeniem od zwyczaju kremacji dał zmarłych. W przestrzeni przeznaczonej na cmentarz