ScannedImage 16

dzonych¹. Nie wolno też przeoczyć, że główny kierunek myśli oświeceniowej opierał się na przekonaniu, że religia, niezależnie od kwestii jej ontologicznego statusu, z punktu widzenia użyteczności społecznej może być oceniona pozytywnie.

Czołowym wyznawcą tego poglądu był Monteskiusz². Dojrzały kształt koncepcja ta przybiera w pierwszej połowie XIX wieku. Zarówno Saint-Simon, jak August Comte byli przekonani, że postfeudalne społeczeństwo, zrodzone z chaosu Rewolucji Francuskiej i epoki napoleońskiej nie będzie mogło istnieć bez religii. Nowej religii, w odróżnieniu od myślicieli politycznych epoki Restauracji, dopatrywali się jednak nie w restytucji katolicyzmu, lecz w postulowanych przez siebie nowych systemach religijnych, które mogłyby uwzględnić zarówno siły produkcyjne rozwijającego się przemysłu, jak i wiedzę nauk przyrodniczych i społecznych. Ten antytradycjonalistyczny a jednocześnie religijny wątek wczesnej socjologii francuskiej jest duchowym matecznikiem tezy o integracyjnej funkcji religii.

2. Socjologiczna teoria religii Emila Durkheima

Socjologiem, z którego nazwiskiem nierozerwalnie wiąże się tzw. teza integracji jest Emile Durkheim (1858-1917)³. Jak wspomniano, wpisuje się on w tradycję sięgającą jeszcze XVIII wieku. Jako bezpośrednich prekursorów tej opcji teoretycznej koniecznie trzeba wspomnieć dwóch badaczy, którzy wywarli duży wpływ na intelektualną aktywność Durkheima Są to N. D. Fustel

V

i' .ii,

de Coulanges (1830-1889) i W. Robertson Smith (1846-1894). Jeśli pierwszy oddziałał na Durkheima poprzez prace, poświęcone religijnym aspektom życia społeczeństw antycznych, oraz — bezpośrednio — jako nauczyciel, to drugi, w sformułowanej przez siebie koncepcji sakramentalnej ofiary, praktykowanej przez społeczności semickie, de facto antycypował teorię durkheimowską⁴. Robertson Smith podkreślał społeczny aspekt ofiary, będącej pierwotnie wspólnotowym posiłkiem, który poprzedzać miał czasowo jej formę interpretowaną jako dar dla bóstwa. Poza wąskimi granicami orientalistyki nazwisko W. Robertsona Smitha nie pojawia się już często, chociaż jego wpływ na Durkheima i Zygmunta Freuda był znaczący.

Durkheimowską teoria religii zawiera, biorąc pod uwagę filiację idei, dwa wątki, które należy koniecznie oddzielić: ewolucyjną teorię pochodzenia i rozwoju religii oraz próbę systematycznego określenia jej funkcji i treści. Prezentowane poniżej wywody opierają się wyłącznie na głównym dziele Durkheima z zakresu socjologii religii, nie uwzględniając jego innych, istotnych dla owej subdyscypliny, pism⁵. Durkheim koncentruje swoje rozważania wokół problemów definicyjnych. Odrzuciwszy wszystkie popularne niegdyś definicje, jako nie uwzględniające niektórych bez wątpienia religijnych zjawisk, Durkheim podjął próbę sformułowania definicji, która zamiast wskazywać na ideę bóstwa, ujmuje religię w kontekście rozróżnienia „rzeczy świętych” — sacrum i „rzeczy świeckich” — profanum. Ów wyabstrahowany z wyobrażeń religijnych, cechujących wyżej rozwinięte religie, element jest dla Durkheima istotny, albowiem, w odróżnieniu od klasycznej krytyki religii, nie pojmował on jej bynajmniej jako rodzaju iluzji, lecz jako instytucję, będącą nieodłącznym składnikiem ludzkiego istnienia w jego społecznym wymiarze. Ponieważ jednak, jak niemal wszystkie oświecone umysły XIX wieku był ateistą lub przy-najmiej agnostykiem, nie mógł przeto upatrywać w wyobrażeniach dotyczących istot boskich czy też zaświatów nie podlegającego zmianie jądra religii.

Durkheim zamierzał dotrzeć do wspólnej wszystkim religiom bazowej struktury, którą stanowić miało właśnie rozróżnienie między rzeczami świętymi a świeckimi. Chodziło w szczególności o ustalenie różnic w zachowaniu

37

1

   Najbardziej systematycznie przedstawiona przez P. T. Holbacha (P. T. Holbach, System przyrody czyli prawa świata fizycznego i moralnego, tłum. J. Jabłońska, t. 1-2, 1957); dzieło to, nie tak błyskotliwe jak teksty Diderota, jest za to lepiej opracowane.

2

   W księgach 24 i 25 O duchu praw Monteskiusza (Monteskiusz, O duchu praw, tłum. T. Boy-Żeleński, 1957) rozważane są wyłącznie relacje między prawami a dominującą w państwie religią. Drugi rozdział 24 księgi traktuje o „paradoksie Bayle’a” (zob. przyp. 2).

3

   Literatura dotycząca koncepcji Durkheima jest niezwykle obszerna, zob. np. S. Lu-kes, Emile Durkheim: His Life and Work, 1973; R. A. Nisbet, The Sociology of Emile Durkheim, 1974. Odnośnie do socjologii religii szkoły durkheimowskiej; F. A. Isambert, L'elaboration de la notion de Sacre dans TEcole Durkheimienne, w: Archives de Sciences Sociales des Religions 42 (1976), ss. 35-56.

4

   N. D. Fustel de Coulanges, Der antike Staat, 1961; W. Robertson Smith, Lectures on the Religion of the Semites, 1889 (wielokrotnie wznawiane).

5

   E. Durkheim, Elementarne formy tycia religijnego. System totemiczny Australii, tłum. A. Zadrożyńska, 1990.