Pomimo ogromnego /.nic/cnin. jakie dla nowożytnej I ńiropy mają n;»-szkicownno lii(;ij wydarzenia. które (już. choćby z. lego powrnlu) musiały /ostać uwzględnione prze/ raczej okcydcntalnie /.orientowali;) socjologie religii, do-Ih/c bed/ie podkreślić, że należy wystrzegać sie pochopnego pi/enos/cnia wynikających z. nich wniosków na inne religie i inne eptoki
c. Religia i polityka nr współczesnym społeczeństwie
Nacisk, jaki socjologia kładzie na analizy ws|M>)c/.csncgo społeczeństwa, skłania do stwierdzenia, że poprzez pryzmat tej problematyki spojrzeć należy również na kwestię stosunków między religią i polityką. Przy bliższym zapoznaniu sie z literatur;) dotyczącą tego zagadnienia okazuje się, że do dzisiaj nie ma modeli teoretycznych, za pomoc;) których można by zadowalająco analizować stosunki religii i polityki wc współczesnym społeczeństwie. Jeśli wy jdziemy od czynników zewnętrznych, to za najważniejsza cechę współczesnych społeczeństw uznać możemy prawny, a w wielu wypadkach także i faktyczny pluralizm religijny, będący z. jednej strony skutkiem Reformacji, z drugiej zaś rezultatem uformowania się państwa terytorialnego. Pluralizmu tego nic należy mylić ze znati:) i w innych społeczeństwach tolerancją religi jną, która pozwalała poddanym na zaangażowanie się w dowolny kult, w ramach określonych granic, przy jednoczesnym utrzymaniu ścisłego powiązania pomiędzy państwem i podporządkowanym mu oficjalnym kultem (jak np. w przypadku Rzymu). W przeciwieństwie do lego pluralizm współczesnych społeczeństw skłania się w kierunku przynajmniej teoretycznego zniesienia związku religii i polityki, i uczynienia z lej pierwszej prywatnej sprawy obywatela. Zobaczymy jeszcze, że tendencja la jedynie w rzadkich przypadkach ulega faktycznej realizacji.
Reformacja wyznacza nie tylko koniec organizacyjnej jedności zachodniego chrześcijaństwa, ale i z. grubsza biorąc początek czasów nowożytnych. Obok wielu prób wyjaśniania powodzenia Reformacji przez wskazywanie na warunki ekonomiczne, usiłowano także ustalić korelację pomiędzy systemami politycznymi społeczeństw a powodzeniem względnie niepowodzeniem Re-Hmiacji. Kompleksowe rozważania Swansona nawiązują do często czynionej obserwacji, że niemal wszystkie historycznie stabilne demokracje parlamentarne w Ruropic odnaleźć można w społeczeństwach o tradycji prote-
Mfiiickiej1 2 3 4". Jeśli nie chce się zaakceptować istnienia wewnętrznego związku pomiędzy protestantyzmem i demokracją. co dla epoki Reformacji jest po prostu niemożliwe, to można przcformulować sposób postawienia problemu i .-.próbować ustalić, które z elementów systemu politycznego społeczeństwa sprzyjały przeprowadzeniu reformacji. Swanson za szczególnie dominującą cechę protestanckiego chrześcijaństwa uznaje ideę absolutnie transcendentnego Boga. podczas gdy w katolicyzmie miałyby być. według niego, obecne elementy immanencji Boga51. Swanson różnicuje polityczne systemy liuropy czasów Reformacji według tego. czy władza centralna próbowała realizować jedynie swoje własne zamiary (tzn., czy nie była postrzegana jako reprezentant innych korporacji lub instytucji), czy leż dzieliła ona swą wewnętrzną i zewnętrzna władzę z reprezentantami tychże korporacji i wskutek tego ustanawiała kompromis pomiędzy własnymi zamiarami a zamiarami innych niezależnych poiliniotów działania. Nie wnikając w powikłaną typologię Swansona , jej główne ustalenia dają się przedstawić następująco: katolicyzm utrzymuje się w społeczeństwach, których reżimy polityczne charakteryzuje brak elementów reprezentacji (arystokracje — Florencja, lub monarchie — I liszpania), podczas gdy protestancka reformacja odnosiła sukcesy w tych społeczeństwach, w których system władzy zawierał wspomniane elementy. Pominięte zostaje w tym miejscu ważne dla Swansona rozróżnienie pomiędzy lutcrańską względnie anglikańską reformacją z jednej strony, a kalwińską względnie zwingliań-ską z drugiej. Bez wątpienia analiza Swansona podatna jest na krytykę: ignorowanie diachronicznej perspektywy na korzyść synchronicznej typologii jest dla każdego historyka wysoce kweslionowalne. Jednakże godna uwagi, jak również zasługująca na docenienie jest sama próba typizacji społeczeństw dokonana z określonej perspektywy w abstrakcji od warunków ich powstania, a następnie skorelowania ich z innymi również stypizowanymi cechami. Rezultat takiego podejścia może przynieść postęp w konstruowaniu teorii, nawet jeśli w szczegółach niektóre sądy pozostają wątpliwe.
93
50 O. Swanson, Religion and Rcgimc. 1967; S. M. Lipsct. Polilical Matt. 1960.
Zręby lej interpretacji zawiera jego wcześniejsza — nie koncentrująca uwagi na
chrześcijaństwie — książka: O. Swanson, The Rirlh of the Goils, 1960.
2 Swanson wyróżnia pięć lypów systemów politycznych, których wzajemne rozgraniczenie jest jednak niekiedy problematyczne. Zob. G. Swanson, Rcligicn and Reginie, op. cii., ss. 226-241.