ScannedImage 20

„społeczeństwo”, zostaje odniesiony do pozaspołecznego systemu „kultury” i w ten sposób uzasadniony. (Nie należy jednak zapominać, że chodzi tu o model analityczny, który dla celów teoretycznych oddziela od siebie to, co w życiu istnieje we wzajemnym powiązaniu, jako jedność). Niemniej jednak owo odniesienie do systemu kulturowego stabilizuje porządek społeczny w sposób niedoskonały, gdyż nie rozwiązuje problemów teodycei: cierpienia, śmierci, czy poczucia bezsensu życia. Z tego powodu legitymizacja musi osiągnąć nieco wyższy poziom, sytuujący się poza obszarem działania jednostek, czyli poziom wartości niedostępnych doświadczeniu, zwany rzeczywistością ostateczną (ultimate reality). „Uzasadnienie [systemu legitymizacyjne-go] — pisze Parsons — jest zawsze w pewnym sensie religijne”¹. Oznacza to, mówiąc innymi słowy, że społeczeństwo może być uznane za wystarczająco zintegrowane tylko wówczas, kiedy jego porządek normatywny jest w jakiś sposób legitymizowany przez odwołanie się do reprezentacji ostatecznej rzeczywistości. Społeczeństwo bez religii byłoby w bardzo dużym stopniu zagrożone dezintegracją i dla utrzymania porządku musiałoby ostatecznie uciekać się do przemocy.

Parsons rozwinął podstawową ideę Durkheima konstruując kompleksową teorię daleko przewyższającą pod względem propozycji pojęciowych dokonania tego ostatniego. Choć związki z koncepcją wielkiego francuskiego socjologa nie ulegają wątpliwości, to ściślejsze jeszcze pokrewieństwo łączy teorię Parsonsa z dokonaniami innego badacza, uchodzącego wśród wielu za właściwego ojca funkcjonalizmu w naukach społecznych — Bronisława Malinowskiego. Uznawany przede wszystkim za antropologa został on, dzięki pracy Magie, Science and Religion, zaliczony w poczet „klasyków” socjologii religii². Malinowski również dążył do przezwyciężenia starego przekonania, jakoby magia i religia bazowały na niedostatku wiedzy cechującym rzekomo tzw. społeczności prymitywne. Wskazuje on, że religia pełni we wszystkich społeczeństwach przede wszystkim dwie funkcje. Po pierwsze, w sytuacjach granicznych (Malinowski podaje jako przykład śmierć członka grupy) ponownie stabilizuje jedność grupową i dostarcza jednostce sensu jej egzystencji. Po drugie, poprzez rytuał inicjacyjny zobowiązuje członka społeczności do poszanowania wartości i norm społecznych, przydając im jednocześnie waloru świętości. Malinowski wypowiadał się wprawdzie krytycznie o teorii religii Durkheima, krytyka ta nie dotyczyła jednak funkcjonalnego podejścia do przedmiotu, ale jedynie usiłowań wyjaśniania genezy religii w sposób przyczynowy, przez wskazywanie na społeczeństwo jako jej źródło³.

Na przestrzeni dwóch generacji, między rokiem 1890 a 1950, nastąpiła w ramach zajmujących się religią nauk społecznych zasadnicza zmiana paradygmatu. O ile dawniej pojmowano religię jako zjawisko społecznie szkodliwe i wsteczne, to teraz dominować zaczął pogląd uznający w religii gwaranta stabilności, a nawet więcej, samo serce społeczeństwa. Jednostronność interpretacji integracyjnej i funkcjonalnej zaczęła budzić wkrótce wątpliwości. Już w 1949 roku Robert King Merton w jednej z krytycznych wypowiedzi zauważył, że „Autorzy (...) wywodzący się z nurtu durkheimowskiego (...) mają skłonności do podkreślania jedynie otwarcie integracyjnych skutków religii, a pomijają możliwości dezintegratywnych jej skutków w pewnych typach Struktury społecznej”.⁴ Dwanaście lat później inny przedstawiciel funkcjo-nalizmu stwierdził, że funkcjonalizm pomógł wprawdzie odświeżyć zainteresowanie socjologii religią, ale zawdzięczać to należy przede wszystkim oddziaływaniu na socjologię antropologii społecznej, co wprowadziło z kolei pewne ograniczenie samej socjologii religii⁵. Radykalny funkcjonalizm, jak ¹ i nazbyt dogmatycznie rozumiana teza integracyjna, prowadzą w ślepy zaułek. Wszelako, jak zostanie pokazane w następnych rozdziałach, idea funkcjonalna bynajmniej nie skapitulowała. Z tezy o integracyjnej funkcji religii nie wynika, jakoby religia była zjawiskiem, które nigdy nie może ulec zanikowi. Przed wyciąganiem takich wniosków z pewnością należy się strzec.

45

1

   T. Parsons, Societies..., op. cit., s. 11.

2

   B. Malinowski, Magie, Science and Religion and Other Essays, 1954, ss. 17-92.

3

Ibidem, ss. 56-60: „To sum up, the views of Durkheim and his school cannot be accepted. First of all, in primitive societes religion arises to a great extent from purely indi vidual sources. Secondly, society as a crowd is by no means al ways given to the production of religious beliefs or even to religious States of mind, while collective effervescence is often of an entirely secular naturę. Thirdly, tradition, the sum total of certain rules and cultural achievements, embraces, and in primitive societies keeps in a tight grip, both Profane and Sacred. Finally, the personification of society, the conception of a «collective soul», is without any foundation in fact, and is against the sound methods of social science” (s. 60).

4

²² R. K. Merton, Teoria socjologiczna i struktura społeczna, tłum. E. Morawska, J. Wertenstein-Żulawski, 1982, s. 101.

5

Y. M. Yinger, Sociology Looks at Religion, 1963, ss. 117-133.