ScannedImage 35

334 Starożytny Izrael

sziba, arcykapłanem i wpadł w wielki gniew na wieść o zamordowaniu Jezusa przez jego rodzonego brata, arcykapłana Joannesa (Jo-chanan)¹. Niektórzy uczeni sądzą, że Bagoses z tego opowiadania to Bagohi, zarządca Judy znany z papirusów elefantyńskich².

Ostatni epizod z okresu perskiego odnotowany przez Józefa Flawiusza wydarzył się w przeddzień podboju tych ziem przez Aleksandra Wielkiego. Według Flawiusza, Samarytanie pod przywództwem Sanballata wybudowali świątynię na górze Grazim. Jest tu mowa o Sanballacie III,³ wnuku wspomnianego wcześniej Sanballata, który sprzeciwiał się odbudowie Jerozolimy przez Nehe-miasza. O wybudowaniu świątyni samarytańskiej na górze Grazim ok. 332 przed Chr. wiadomo nie tylko z dzieła Józefa Falwiusza i ze źródeł, z których on korzystał⁴, lecz także ze świadectw archeologicznych. Niedawno odkryto w Tell er-Ras na górze Garizim fundamenty tej świątyni⁵. Jozef Flawiusz twierdził, że została ona wzniesiona wówczas, gdy kapłani wydaleni ze świątyni jerozolimskiej i inni niezadowoleni członkowie społeczności żydowskiej znaleźli schronienie u Samarytan. Mogło tak być lub nie. Bardziej prawdopodobne wydaje się, że wspomniana świątynia była wyrazem tożsamości narodowej Samarytan jako Hebrajczyków, uważali oni bowiem siebie za potomków dawnych północnych plemion Józefa (Efraim i Manasses) oraz chcieli czcić Boga w starym i, ich zdaniem, prawdziwym sanktuarium w Sychem.

Ponieważ relacja Flawiusza zawiera pewne podobieństwa do krótkiej wzmianki w Ne 13,28, dotyczącej wypędzenia z Jerozolimy zięcia Sanballata I przez Nehemiasza, część uczonych skłania się do datowania sanktuarium samarytańskiego (i domniemanej schizmy) na okres wcześniejszy (ok. 425 przed Chr.). Natomiast inni datują to wydarzenie na czasy Ezdrasza (ok. 450 przed Chr.), aczkolwiek tradycja biblijna dotycząca tego proroka nie zawiera żadnej wzmianki o schizmie samarytańskiej w czasach Ezdrasza i Nehemiasza. Historia Samarytan jako autonomicznej społeczności religijnej, zamieszkującej w Sychem, należy do późniejszego okresu, nie wcześniejszego niż 332 przed Chr.)⁶.

Reasumując, odnowa narodu żydowskiego na ziemi Izraela po edykcie Cyrusa zezwalającym na powrót do ojczyzny odbywała się stopniowo wraz z przybywaniem kolejnych fal imigrantów, zarówno przywódców, jak i ich zwolenników, z wygnania babilońskiego. Nie wspomina się nigdzie o roli Żydów pozostałych w ojczyźnie ani powracających z diaspory w Egipcie. Chociaż przekaz biblijny dotyczy okresu około stu piętnastu lat (538-423 przed Chr.) lub nawet dłuższego - jeżeli Ezdrasz działał za panowania Artakserksesa II -opis wydarzeń poprzestaje na pewnych epizodach, koncentrując się na konkretnych działaniach podjętych przez pięciu przywódców: odzyskanie naczyń świątynnych za Szeszbassara, odbudowa świątyni za Zorobabela i Jozuego, odnowienie kultu i ustanowienie Prawa Mojżeszowego jako konstytutywne podstawy społeczności, zakaz małżeństw mieszanych wydany przez Ezdrasza, a także odbudowa bram i murów Jerozolimy oraz rozwój życia gospodarczego i religijnego za Nehemiasza. Wśród wymienionych pięciu przywódców największe osiągnięcia polityczne i społeczne są przypisywane Nehemia-szowi. Sprzeciw wobec odbudowy państwa żydowskiego pochodził przede wszystkim ze strony Samarytan, gdyż różnice kulturowe nakładały się na uwarunkowania polityczne.

Biblijną narrację można rozpatrywać w dwojakim kontekście: historii politycznej imperium perskiego oraz archeologii kraju, do którego wracali wygnańcy. To drugie ujecie pozwala na bardziej przejrzysty obraz sytuacji politycznej i rozwoju Judy jako pół-autonomicznej prowincji pod koniec VI w. przed Chr. pod przywództwem Zorobabela i Jozuego, wraz z późniejszymi zarządcami i arcykapłanami, aż po sprawowanie zwierzchnictwa przez Ezdrasza i Nehemiasza w drugiej połowie V w. przed Chr. Bez tych wydarzeń trudno byłoby wyobrazić sobie dalszą ewolucję judaizmu jako religii, która przetrwała zburzenie drugiej świątyni i wywarła ogromny wpływ na inne religie.

1

   Józef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, XI, s. 297-301.

2

   Inni uważają, że opowiadanie to nawiązuje do podjętych przez Persów działań represyjnych, które miały stłumić bunt w satrapii Abar Nahara za panowania Artakserksesa III (o współczesnym przydomku Ochos, lata 358-336 przed Chr.). W 351/350 przed Chr. bunt pod wodzą Tennesa. króla Sydonu, został stłumiony przez dowódcę Bagoasa pozostającego w służbie Ochosa. Pamięć o wyprawie Bago-asa do Syrii i Palestyny mogła się zachować w Księdze Judyty (Holofernes reprezentuje Bagoasa); zob. Dan Barag, The Effects of the Tennes Rebelion on Palestine, BASOR 183/1966, s. 6-12.

3

   F. M. Cross, Aspects of Samaritan and fewish Histoty in Late Persian and Helleni-Stic Times, HTR 59/1966, s. 201-211; tenże, Papyri of the Fourth Centuiy B.C.from Daliyeh: A Preliminary Report on their Discoveiy and Significance, w: New Direction in Biblical Archeology, David Noel Freedman, Jonas C. Greenfield, Garden City, N.Y.: Doubleday, 1969, s. 45-69.

4

   Józef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela,. XI, 304-347.

5

   James D. Purvis, The Samaritan Pentateuch and Origin of the Samaritan Sect, Ha-rvard Semitic Monographs 2, Cambridge, MA: Harvard Univ. Press, 1968, s. 104-109.

6

Tenże, The Samaritan Problem: A Case Study in Jewish Sectarianism in the Roman Era, w: Tradition in Transformation: Tuming Points in Biblical Faith, red. Baruch Halpern, Jon Levenson, Winona Lakę, IN: Eisenbrauns, 1982, s. 323-350.