ScannedImage 9

globalizacji. Po pierwsze, religia była zawsze historycznie blisko związana z rozmaitymi społeczno-kulturowymi partykularyzmami i rozmaitymi grupami kulturowymi. Ich los może nam zatem powiedzieć sporo na temat losu religii w społeczeństwie globalnym. Po drugie jednak, uniwersalistycz-ne skłonności przynajmniej tych religii, które przywykło się określać mianem religii światowych, wskazują na możliwość odgrywania przez religię w warunkach globalizacji roli dalekiej od wszelkich społeczno-kulturowych partykularyzmów. Jeśli nasza teoria globalizacji uniknie postrzegania systemu globalnego jako systemu nade wszystko politycznego, gospodarczego czy nawet polityczno-gospodarczego, wówczas będzie można potraktować religię jako relatywnie niezależną siłę. Także i w tym miejscu wypada nam odwołać się do Luhmanna, ponieważ oznacza to badanie możliwości powstania globalnego systemu religijnego, który wyodrębnia się w wyniku dyferencjacji ze społeczeństwa globalnego w podobny sposób jak systemy gospodarczy i polityczny. Używam tutaj trybu warunkowego, ponieważ -jak pokazują to kolejne rozdziały - zarówno partykularne jak i uniwersalne role religii w globalnym społeczeństwie są znacznie bardziej wieloznaczne niż w przypadku innych, strukturalnie bardziej uprzywilejowanych sposobów komunikacji.

W swoich rozważaniach za punkt wyjścia przyjmuję kluczowe cechy teorii omówionych w poprzednim rozdziale. W pierwszej części rozdziału przedstawiam ogólny obraz genezy i struktury systemu globalnego, rozpoczynając od analizy terytorialności w systemie nowoczesnym i w systemie globalnym. Moim celem jest analiza związku między partykularyzmem społecznym a nowoczesnym państwem. Mówiąc językiem Robertsona, chodzi o to, aby odróżnić społeczeństwo narodowe od państwa narodowego i dzięki temu zrozumieć, jakim sposobem partykularna treść narodowa znalazła swój wyraz w uniwersalnej formie państwowej. W dalszej części rozdziału zastanawiam się krótko nad tym, w jaki sposób rozwój wydarzeń w europejskiej części świata doprowadził do globalizacji i jak wpłynął on na kondycję zachodnich i niezachodnich społeczno-kulturowych partykularyzmów. We fragmencie tym, a zwłaszcza w następujących bezpośrednio po nim, rozwijam tezy Luhmanna tak, aby mogły one uwzględnić także niektóre ważniejsze spostrzeżenia Robertsona, szczególnie zaś akcentowane przez niego trwałe i odżywające ostatnio znaczenie społeczno-kulturowych partykularyzmów. W dalszych częściach rozdziału czynię to poprzez refleksję nad społeczną inkluzją i ekskluzywizmem oraz stosunkiem kultury do struktury. Rozwijam tu jeszcze szereg kwestii, o których wspominałem w poprzednim rozdziale, czynię to jednak za każdym razem z zamiarem zsyntetyzowania, głównie na podstawie poglądów Luhmanna, czterech zarysowanych tam perspektyw. Rozdziały 3 i 4 zarysowują zaś, wynikające z przeprowadzonych tu analiz, możliwości stojące przed religią.

GLOBALIZACJA NOWOCZESNYCH STRUKTUR

Zarówno Wallerstein, jak i Luhmann widzą w globalizacji skutek rozprzestrzeniania się systemów funkcjonalnych, choć różnią się oczywiście w wielu innych szczegółowych kwestiach. Wallerstein uznaje na przykład globalizację nowoczesnej gospodarki światowej za wewnętrzny wymóg kapitalizmu, jego potrzeby nieustannego rozwoju. Według Luhmanna z kolei globalizacja ma charakter w znacznej mierze niezamierzony i przygodny, przede wszystkim dlatego, że wewnętrzna logika systemu kapitalistycznego jest dla niego tylko jednym z wielu systemów, które - jak podkreśla Meyer - mogą działać w różnych kierunkach. Bliższa analiza ich stanowisk pokazuje jednak, że dzielące ich różnice są w istocie niewielkie i że poglądy Luhmanna da się pogodzić z wieloma ważkimi obserwacjami Wallersteina.

PROBLEM TERYTORIALNOŚCI

Za punkt wyjścia mogą posłużyć ewolucyjne typologie społeczeństw, przedstawione przez obu badaczy. Wallersteinowski podział na minisyste-my, światowe imperia i gospodarkę światową odpowiada Luhmannowskiej klasyfikacji na społeczeństwa, w których dominującą rolę odgrywa, odpowiednio, dyferencjacja segmentacyjna, stratyfikacyjna lub funkcjonalna. Interesują nas tutaj dwa ostatnie typy obu klasyfikacji. Z Luhmannowskiego punktu widzenia redystrybucyjny charakter gospodarek imperiów światowych znajduje swój odpowiednik w fakcie, że w społeczeństwach uwarstwionych kryteria funkcjonalne, takie jak bogactwo, służą różnicowaniu warstw społecznych. Warstwy wyższe przywłaszczają sobie znaczną część

91