ScannedImage 9

Oba te warianty dają się wyśledzić już w starożytności. Prowadziły do jątrzących sporów, a w konsekwencji często do schizm. Nazywane w swych skrajnościach, pojętych jako typy idealne, „kościołem” i „sektą”, zdominowały one również w ostatnich siedemdziesięciu latach literaturę z zakresu socjologii religii.

4. Dychotomia kościół — sekta

Już w czasach pierwotnego Kościoła religia chrześcijańska przybierała bardzo różne formy społeczne, które w zmodyfikowanej postaci można spotkać po dzień dzisiejszy. Istniała zatem relatywnie duża gmina, która żyła w pokoju ze społeczeństwem, nie oczekiwała niczego nadzwyczajnego od swoich członków, i nie szukała męczeństwa, lecz usiłowała mu ujść. Obok istniała raczej mała, radykalna grupa, która kroczyła niezachwianie swoją drogą, odrzucała kompromis z otoczeniem, a męczeństwo uznawała za pięczęć prawdziwej wiary.

Ponieważ pierwsza forma osiągnęła dominację, przyzwyczajono się do mówienia o drugiej przy użyciu pejoratywnych określeń: heretycy, schizma-tycy, sekciarze itd. Pojęcia te nie miały z początku żadnych negatywnych konotacji, stały się jednak już we wczesnych latach trzeciego stulecia (Tertu-lian) bronią w wewnątrzreligijnej polemice, a następnie w swych znaczeniach przez wieki aż do chwili obecnej pozostawały w ewidentnej niezgodności z etymologią¹. Jest zasługą Ernsta Troeltscha, że w 1912 roku zwrócił uwagę, iż od tekstów Nowego Testamentu począwszy istniały przynajmniej dwie możliwości ukształtowania się religii chrześcijańskiej: kościół i sekta, z których żadne nie może być rozumiane jako niedoskonała odmiana drugiego². Ściśle zaprzyjaźniony z nim Max Weber podchwycił tę myśl, albo też rozwinął równocześnie. W rozdziałach poświęconych socjologii panowania w pracy

Wirtschaft und Gesellschaft dokonuje Weber socjologicznej charakterystyki kościoła i sekty³. Wskazuje on przy tym na szereg cech, które można wygodnie zestawić w następującej tabeli (nie pochodzi ona z tekstu Webera):

| Cechy	Kościół	Sekta ^11
I uniwersalność	pożądana	niepożądana
członkowie	potencjalnie wszyscy ludzie	tylko religijnie kwalifikowani
władza	hierokratyczna charyzma urzędu	władza szczególnie kwalifikowanych 1
stosunek do świata	akceptujący, gotowość do kompromisu	odrzucający, negujący lub zwalczający
dyscyplina kościelna	luźna	rygorystyczna ;
organizacja	biurokratyczna	charyzmatyczna

Są to jedynie najważniejsze cechy. Wypada je teraz omówić bardziej szczegółowo. Dają się one uporządkować w trzy grupy:

1)    stosunki z otoczeniem,

2)    kryteria członkowstwa,

3)    struktura organizacyjna.

Stosunki z otoczeniem to w pierwszej kolejności problem zakresu, w jakim grupa zamierza opanować „świat” (uniwersalność) oraz tego, jak dalece może ona i chce zgodnie współistnieć z dominującą kulturą. Uniwersalności tej zasadniczo nie należy rozumieć w sensie geograficznym (chociaż jako taka stanowi ona fakt w przypadku religii chrześcijańskiej), powinno się ją raczej uważać za charakterystykę uchwytną w kontekście konkretnego społeczeństwa. Jeśli organizacja religijna objawia dążność do uniwersalności, to znaczy, że stawia sobie ona za cel przynależność do niej każdego członka społeczeństwa. Taki stan faktycznie osiągnięto w średniowieczu. Jednakże cena owej uniwersalności jest wysoka. Kościół musi zrezygnować z takiej socjalizacji swych członków, by odpowiadali oni normom organizacji. Zyskuje

165

1

   Tak więc do dziś można czasem przeczytać, jakoby słowo „sekta” miałoby się wywodzić od łacińskiego słowa sectare (odciąć) i oznaczać odcięcie się od Kościoła, podczas gdy naprawdę wywodzi się ono od seąui (iść za kimś, postępować) i dlatego też stanowi adekwatny przekład greckiego hairesis.

2

   E. Troeltsch, Die Soziallehren der christlichen Kirchen und Cruppen, 1912, 1922, ss. 362 i nast. Trzecia z wprowadzonych przezeń form — mistyka, nie wydaje się interesująca z punktu widzenia socjologii religii.

3

"M. Weber, Wirtschaft und Gesellschaft, 1956, r. 9, § 6.