SDC10988

D sg. -u zam. -i, np. gospod'u lub gospodu.

Z deki. II wzięta jest końcówka D sg. -oci lub -er/, np. gospodovi, gospoda

c. Wpływ deklinacji I na V

Zaznaczył się tik przede wszystkim wpływ tematu -o- na temat -es- w zakresi rzeczowników r.n. Punktem wyjścia była zgodność formalna końcówek N-A-¹ w obu typach, por. Kto, nebo, lita, nebesa, lite, nebesi. Dalsze wyrównywanie kod cówck, a równocześnie usuwanie tematu -es- w typie rozszerzonym objęło następu jące przypadki:

G sg., np. slota, tila, oka obok starszej postaci slorese, tilese, olese itp.;

D sg., np. slotu, tflu, oku obok slooest, iilesi, ocesi itp.;

I sg., np. slovomb, tilomb, okomb obok slovesbtnb, telesbnib, oiesbmo itp.;

L sg., np. ca slovł, ca Uli, ca oci obok ca slovese, ca tilese, ca olese itp.;

N-A-V pl., np. slova, tila, oka obok slovesa, tilesa, olesa itp.

d. Wpływ deklinacji IV na V

Na wzór rzeczowników z tematem -i- rzeczowniki tematów spółgłoskowych mogły mieć nowsze końcówki w następujących przypadkach:

G sg. -i zam. -e, np. kameni, dbni, rrimeni, slovesi, materi, dbfteri, crbkwi, Titbm itp.;

L sg. -i zam. -e (częściej niż w G sg.), np. na kameni, ca dbni, ca oiesi, o otroljti, ca CTbkbti itp.;

N pl. -bje (-ije), -i, tj. według r.m. i i., zam. -e, np. dbnbje (dbnije), dbni itp.; końcówkę -i można by tu też objaśniać wpływem deki. I. Tu warto zwrócić uwagę, że stara końcówka -e w N pl. V deki. zachowała się tylko w wypadku rzeczownika dbtib: dsne (o formach graidane, dilatele, mytare itp. zob. § 11, f);

G pl. -bjb (-ii) zam. -a, np. dtnbjb (dbnii) itp.

Co się tyczy końcówek I sg. -bmb, -bjq, N pl. -/(tylko w wypadku materi i svekrbt>i), D pl. -bmb, I pl. -btni, L pl. -b/b, to u rzeczowników tematów spółgłoskowych ustaliły się pod wpływem tematów -i- jeszcze w okresie ps. (zob. § 34, e).

Rzeczowmiki oko i u%o należące do deki. V na -es- mają w 1. podwójnej temat skrócony i odmieniają się według deki. IV:

N-A-V oli, uti; G-L olbju, uhju lub oliju, utiju; D-I olima, uiima zamiast spodziewanych form olbma, uh ma, co objaśnia się wpływem deklinacji zaimkowej miękkiej, por. ima (Jima), mojima itp. (zob. § 35, b).

e. Wpływ deklinacji BBC na V

Chodzi tu o następujące formy rzeczowników r.ż. z tematem -ar-, które ustaliły się pod wpływem rzeczowników z tematem -a- jeszcze w okresie ps.:

D pl. -am», np. nekrnamb itp.; I pl. -ami, np. svekrwami itp.; L. pl. -a%b, np. rtiekrvcax* itp.; D-I du. -arna, np. svtkrivama itp.

Rzeczowniki z sufiksem -Inint i -janint, oznaczające nazwy mieszkańców, np. samarłnint 'samarytanin’, rimtanint 'Rzymianin’, graJśdaninb 'mieszczanin’ itp., należały w zasadzie do deki. I. Następujące jednak formy w 1. mn. są takie jak w deki. V:

N -e, np. rimlane, graźdane itp.;

D -bmb (z deki. IV, zob. wyżej § 11, d), np. graidanemi < graźdanwn itp.;

L -bgb (z deki. IV, zob. wyżej § 11, d), np. groź dane xb < grażdatibgb itp.

Podobnie rzeczowniki z sufiksem -teTb i -ars, np. dllatelb 'pracownik’, mytah 'celnik’, tworzą według deki. V następujące formy:

N pl. np. dllatele, my tarę itp.;

G pl. -a, np. dllatelb, mytcuri itp.

Rzeczowniki lakbtb 'łokieć' i rtogbtb 'pazur' należące do deki. IV mają następujące dwie formy według deki. V i I(-o-):

G pl. -a, lakbtb, nogbtb\ I pl. -y: lakbty, nogbty.

Przypuszcza się, że wszystkie wyżej wymienione rzeczowniki miały pierwotnie w języku ps. odmianę spółgłoskową (tematy -n-, -r-, -1-, -t-).

g. Wyrównywanie przypadków i zmiany funkcjonalne

Oprócz zmian analogicznych i mieszania się poszczególnych typów deklinacji występowały również zmiany w obrębie odmiany (paradygmatu) tej samej z reguły deklinacji. Przejdźmy do krótkiego omówienia tych zmian.

1)    Starsze wyrównania przypadków. Szereg form w poszczę* gólnych deklinacjach rzeczowników jest homonimicznych, czyli brzmi tak samo, por. np.: w I deki. N, A sg. i G pl. -» lub -i r.m., N, A, V sg. -ó lub -« r.n., N, V pl. -f m., N, A, V pl. -a n.; w deki. II G, L, V sg. -u, N, V pl. -me\ w deki. III D, L sg., N, A, V du. -I lub -i f. itd. (zob. tabelę końcówek i wzory odmian §§ 9, b, 34). Do takiego zrównania form doszło w wyniku ps., a nawet pie. zmian fonetycznych i morfologicznych. Tylko kontekst i funkcja składniowa pozwala nam w wielu wypadkach rozstrzygnąć jednoznacznie, o jaki przypadek chodzi.

2)    Nowsze wyrównania przypadków. Należy tu wskazać na wprowadzenie formy biernika do mianownika u rzeczowników deki. V na -en- r.m. oraz na -se- r.ż., z równoczesnym rozszerzeniem tematu, por. np. kamenb obok kamy, ctbkbvb obok erbky itp. Z tematów -en- tylko kamy i plamy 'płomień' zachowują jeszcze starą formę, inne natomiast rzeczowniki uogólniły formę biernika. Warto przypomnieć, że forma kry, poświadczona w języku staropolskim, nie występuje w klasycznych zabytkach scs. Na jej miejsce wprowadzona została forma biernika krwb.

3)    Dopełniacz w funkcji biernika. Obok starej formy A sg. zakończonej na -a lub -» u rzeczowników r.m. żywotnych, a przede wszystkim osobowych, w deki. I i II (tylko synb) pojawia się dość często końcówka -a, wzięta z G sg. deki. I, por. np. boga, iswa, petra, llotlka, raba, mąia, syna, gospodja, gospoda (rzeczownik z deki. IV odmieniany analogicznie według deki. 1) itp. Zmiana ta

45