SDC11702

Narodziny i upadek gospodarki rynkowej

Podsumujmy. Ruch skierowany przeciwko liberalizmowi gospodarczemu i leseferyzmowi wykazywał wszelkie charakterystyczne cechy reakcji spontanicznej. Dawał o sobie znać na niezliczonych, niepowiązanych ze sobą polach, bez widocznych związków między grupami interesów, na które bezpośrednio wpływał, i bez jakiejkolwiek ideologicznej spójności między tymi grupami. Nawet w przypadku jednego i tego samego problemu, na przykład odszkodowań pracowniczych, rozwiązania zmieniały się z indywidualistycznych na „kolektywistyczne”, z liberalnych na antyliberalne, z charakterystycznych dla leseferyzmu na typowe dla interwencjonizmu - bez żadnych przemian grup interesów zaangażowanych w daną kwestię, bez wpływu ideologii czy polityki, ale po prostu w wyniku pogłębiającego się zrozumienia charakteru problemu. Można też wykazać, że w różnych krajach na podobnym etapie rozwoju przemysłowego zachodziły bardzo zbliżone zmiany od leseferyzmu do „kolektywizmu". Świadczy to o tym, że podłożem tego procesu - w tak powierzchowny sposób przypisywanego przez liberałów zmianom nastrojów bądź zróżnicowaniu interesów - były zjawiska tkwiące głęboko i mające obiektywną naturę. I wreszcie, analizy wykazują, że nawet radykalni zwolennicy liberalizmu gospodarczego nie są w stanie uciec od reguły, zgodnie z którą leseferyzmu nie daje się zastosować w warunkach zaawansowanego uprzemysłowienia. Także bowiem skrajni liberałowie zmuszeni byli w krytycznych kwestiach praw związkowych czy przepisów antytrustowych odwoływać się do wielorakich interwencji państwa, aby zapewnić niezbędne warunki dla samoregulującego się rynku - wbrew monopolistycznym porozumieniom. Nawet wolny handel i konkurencja wymagały interwencji, aby móc funkcjonować. Liberalny mit „kolektywistycznego" spisku z lat siedemdziesiątych XIX wieku jest sprzeczny z wszelkimi znanymi faktami.

Inaczej jest z naszą interpretacją dwukierunkowego ruchu, na której potwierdzenie istnieje wiele dowodów. Jeśli bowiem gospodarka rynkowa stanowiła, jak próbowaliśmy to wykazać, zagrożenie dla ludzkich i przyrodniczych składników tkanki społecznej, to czegóż innego można się było spodziewać ze strony najrozmaitszych środowisk niż dążenia do zapewnienia sobie jakiegoś rodzaju ochrony. I to właśnie pokazaliśmy. Takiej reakcji można się było spodziewać bez związku z jakimikolwiek teoretycznymi czy intelektualnymi, z góry przyjętymi, poglądami owych środowisk, niezależnie jtei od ich stosunku do zasad, które legły u podstaw gospodarki rynkowej.

Także to udało się stwierdzić. Co więcej, zasugerowaliśmy, że porównawcza historia sposobów sprawowania władzy mogłaby dostarczyć quasi-eksperymentalnego wsparcia dla naszej tezy, jeśli tylko dałoby się pokazać, że poszczególne grupy interesów działały w sposób niezależny od ideologii wyznawanych w różnych krajach. Również na poparcie tej tezy przytoczyliśmy przekonujące dowody. 1 wreszcie, postępowanie samych liberałów dowiodło, że utrzymywanie wolności handlu-czyli, według naszej terminologii, samoregulującego się rynku - nie tylko nie wykluczało interwencji, ale wręcz je wymuszało. Liberałowie sami regularnie nawoływali do podejmowania przez państwo działań opartych na przymusie, jak w kwestii przepisów związkowych czy praw antytrustowych. Tak oto dowody historyczne w decydujący sposób rozstrzygają, która z dwóch rywalizujących interpretacji dwukierunkowego ruchu jest słuszna: ta, którą głoszą liberałowie, utrzymujący, że ich polityka nigdy nie dostała szansy sprawdzenia się, gdyż została zduszona przez krótkowzroczność związkowców, marksistowskich intelektualistów, chciwych przedsiębiorców i konserwatywnych właścicieli ziemskich; czy też przeciwna interpretacja krytyków liberalizmu, którzy wskazują na uniwersalny charakter „kolektywistycznej" reakcji na ekspansję gospodarki rynkowej w drugiej połowie XIX stulecia jako rozstrzygający dowód niebezpieczeństw, które niesie ze sobą utopijna zasada samoregulującego się rynku.