SDC11704

Narodziny i upadek gospodarki rynkowei

monopolistycznych form przedsiębiorczości; przedstawiali wojnę jako dzieło rozszalałego biznesu.

Stanowisko liberalizmu gospodarczego znalazło zatem potężnego sprzymierzeńca w zawężonej teorii klas społecznych. Choć liberałowie i marksiści stali na straży sprzecznych koncepcji, jednak popierali identyczne propozycje. Sformułowali niepodważalny argument, zgodnie z którym dziewiętnastowieczny protekcjonizm był rezultatem działań klasowych, a takie działania musiały przede wszystkim służyć interesom ekonomicznym przedstawicieli zainteresowanych klas. laka argumentacja prawie całkowicie uniemożliwiła szersze spojrzenie na społeczeństwo rynkowe i funkcję protekcjonizmu w takim społeczeństwie.

W istocie interesy klasowe tylko w ograniczonym stopniu tłumaczą długookresowe procesy występujące w społeczeństwie. Losy poszczególnych klas są częściej determinowane przez potrzeby społeczeństwa, niż los społeczeństwa jest wyznaczony przez potrzeby klas. Jeżeli przyjmie się istnienie stałej, określonej struktury społeczeństwa, to teoria klas rzeczywiście ma zastosowanie; jak jednak będzie w sytuacji, gdy owa struktura ulega przemianom? Klasa pozbawiona swoich funkcji może się rozpaść i z dnia na dzień zostać zastąpiona przez nową lub nowe klasy. Poza tym szanse klas w walce zależeć będą od tego. czy zdołają one zdobyć wsparcie spoza własnego kręgu, a to z kolei zależy od tego, czy będą w stanie zaspokajać potrzeby i realizować interesy szersze niż własne. Zatem ani narodziny, ani śmierć klas, ich cele czy stopień, w jakim je osiągają, ani ich sojusze czy antagonizmy nie mogą być analizowane w oderwaniu od ogólnych interesów społeczeństwa w sytuacji, w jakiej się ono znajduje.

Sytuacja ta zaś kształtowana jest z reguły przez przyczyny zewnętrzne, takie jak zmiana klimatu, lepsze lub gorsze zbiory, nowy wróg, nowa broń wykorzystana przez dawnego wroga, pojawienie się nowych, wspólnych celów czy odkrycie nowych metod dających nadzieję na osiągnięcie starych celów. Do takiego ogólnego stanu rzeczy muszą zostać dostosowane interesy partykularne, jeśli oczywiście mają odgrywać szerszą rolę w funkcjonowaniu społeczeństwa.

Podstawowa rola interesów klasowych w procesie przemian społecznych wydaje się zupełnie naturalna. Każda transformacja o charakterze ogólnym musi oddziaływać na różne części społeczeństwa w odmienny sposób - choćby z powodu lokalizacji geograficznej lub uwarunkowań gospodarczych i kulturowych. Interesy partykularne stanowią zatem naturalne narzędzie przemian społecznych i politycznych. Niezależnie od tego. czy źródłem tych przemian stanie się wojna czy handel, oszałamiające wynalazki czy ujarzmianie przyrody - poszczególne części społeczeństwa będą się do nich przystosowywały na różne sposoby (nie wykluczając sitowych), dostosowując jednocześnie swoje interesy do nowej sytuacji, czasem też usiłując zdobyć pizeyyagę nad innymi warstwami czy klasami. Tak więc tylko wtedy, gdy wskażemy, która grupa (czy grupy) brała udział yy przemianach, możemy zrozumieć, jak do owych przemian doszło. Ostatecznie jednak decydują o tym przyczyny i siły zewnętrzne, a jedynie w odniesieniu do samego mechanizmu przemiany społeczeństwo opiera się na silach wewnętrznych. „Wyzwanie” dotyczy społeczeństwa jako całości; „odpowiedź" przychodzi ze strony jego warstw, części i klas.

Sam interes klasowy nie jest jednak w stanie przedstawić zadowalającego wytłumaczenia jakiegokolwiek długookresowego procesu społecznego. Po pierwsze, taki proces może decydować o samym istnieniu tej czy innej klasy. Po drugie, interesy danej klasy określają jedynie jej cele i zamiary, a nie ostateczny sukces czy porażkę na drodze do ich osiągnięcia. Nie ma w samym pojęciu interesów klasowych żadnej magii, która zapewniałaby przedstawicielom danej klasy poparcie ze strony przedstawicieli innych klas. jednak takie wsparcie jest na porządku dnia. Protekcjonizm jest tego najlepszym przykładem. W tym przypadku problemem nie było pytanie, dlaczego agraryśei, producenci czy związkowcy zamierzali powiększyć swoje dochody dzięki działaniom protekcjonistycznym - było nim to, dlaczego im się to udało. Nie chodzi o to, że przedsiębiorcy i robotnicy chcieli uzyskać monopol na określone wyroby, ale o warunki, które pozwoliły im osiągnąć wyanaczony cel; nie o powody podobnych działań podejmowanych przez określone grupy w różnych krajach na kontynencie, ale o to, dlaczego takie grupy powstawały w zupełnie innych organizmach państwowych i we wszystkich przypadkach ich aktywność przynosiła spodziewane efekty. Podobnie, powinniśmy się zastanowić nie nad faktem, że producenci zboża usiłowali je sprzedać jak najdrożej, lecz nad tym, jak udawało się im wpływać na nabywców, żeby im pomagali raz po raz podnosić ceny zboża.

Inną równie ułomną doktryną jest przekonanie o zasadniczo ekonomicznej naturze interesów klasowych. Choć społeczeństwo stworzone przez człowieka w naturalny sposób kształtują czynniki ekonomiczne, jednostkowe motywacje są jedynie w szczególnych

183